Botho Strauß, de meest ‘mysterieuze’ onder de Duitse schrijvers, wordt vandaag 80. De rechtse rebel, de conservatieve kluizenaar uit de Uckermark (afgelegen tussen Berlijn en Stralsund aan de Oostzeekust), publiceert met ‘Das Schattengetuschel’, zoiets als ‘Het gefluister der schaduwen’, een boek waarmee hij ‘de vlam van een ver verleden’ wil hoeden en conserveren.

Strauß zag op 2 december 1944 het levenslicht in Naumburg an der Saale, de stad waar de dichter-filosoof Friedrich Nietzsche zijn jeugd en een deel van zijn laatste levensjaren doorbracht. Vader Eduard Strauß was apotheker en mede-eigenaar van een farmaceutische firma. De DDR-autoriteiten onteigenden hem in 1950. Eduard vluchtte daarop met zijn gezin naar West-Duitsland. Over het levenslot van en de verhouding met zijn vader schreef Botho Strauß het fijnzinnige boek ‘Die Herkunft’ (De herkomst). Dat subtiele naspeuren en schilderen van wat er wezenlijk achter de dingen schuilt, kenmerkt zijn oeuvre.

Tragisch

Na enige jaren als cultuurjournalist en dramaturg ontplooide Strauß zich vanaf 1975 als ‘freier Schriftsteller’, als schrijver die van de pen leeft. Zijn theaterstukken en boeken met essays en aforismen over filosofische en natuurwetenschappelijke vraagstukken deden zijn roem in het literaire milieu toenemen.

De weerbots zou niet lang op zich laten wachten. In 1993 publiceerde Strauß in het gezaghebbende weekblad Der Spiegel het essay ‘Anschwellender Bocksgesang‘, waarbij het zelfstandige naamwoord, het ‘gezang van de bokken’, in feite de letterlijke vertaling is van het Oudgriekse ‘tragoidia’ (tragedie). Zijn stadsgenoot Nietzsche had 121 jaar eerder al in zijn ‘Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik’ uitgeweid over het tragische levensgevoel van de Oude Grieken.

Sneer

Een gelijkaardige kritisch-tragische kijk van Strauß op de westerse democratie en beschaving schokte de goegemeente. Het volgende citaat is een duidelijke sneer aan het adres van de Bondsrepubliek die omwille van het beladen Duitse verleden alle verwijzingen naar nationale trots had uitgewist: ‘… dat een volk zijn morele wet tegen andere wil verdedigen en daarvoor bereid is bloedige offers te brengen, dat verstaan wij niet meer en we beschouwen het vanuit ons liberaal-libertaire egocentrisme als fout en verwerpelijk’.

de overmacht van een herinnering te beleven, die de mens naar de keel grijpt

Waar het cultureel-literaire milieu als vanzelfsprekend links was (en nog altijd is), uitte Strauß zich als rechts, ‘niet vanuit een goedkope overtuiging, vanuit gemene bedoelingen, maar vanuit het hele wezen, dat betekent, de overmacht van een herinnering te beleven, die de mens naar de keel grijpt, minder de staatsburger’.

Natie

Volgens het dagblad Der Tagesspiegel koestert Strauß ‘een antimodernisme dat overal verval ziet, zo ver het oog reikt’. De herinnering bezweert dan ook een verleden waarvan de tradities waardevol te behouden zijn. Het essay ‘Anschwellender Bocksgesang’ inspireerde twee rechtse publicisten, Ulrich Schacht (zie portret in Doorbraak) en Heimo Schwilk, tot het uitgeven van de essaybundel ‘Die selbstbewusste Nation’ (1994). Samen met 26 andere auteurs bogen ze zich over de rol van de natie en de Duitse natiestaat na de totstandkoming van de ‘Wiedervereinigung’. Strauß zelf noemde zich een patriot, maar vroeg zich af waar de natie gebleven was, waaraan hij zo graag trouw zou zijn. Of zoals hij het in de hem kenmerkende stijl uitdrukte: ‘Bin ein Patriot. Aber wo ist zu meiner Treue der Herr?‘

Vluchtelingencrisis

Strauß bleef al die jaren vlijtig timmeren aan een verfijnd oeuvre. Af en toe zat er weer iets tussen dat als een knuppel in het hoenderhok werkte. Der Spiegel publiceerde op 2 oktober 2015 een column van hem met als titel ‘Der letzte Deutsche’ (‘De laatste Duitser’). De aanleiding was de vluchtelingencrisis die zich in de weken daarvoor in Duitsland had gemanifesteerd (en die toenmalig bondskanselier Angela Merkel met haar uitspraak ‘Wir schaffen das’ probeerde te minimaliseren). Strauß drukte in zijn tekst de vrees uit dat de vluchtelingencrisis het einde van de Duitse ‘Geistesgeschichte’ (ideeëngeschiedenis) zou inluiden. De kritiek als zou Strauß toegeven aan rechts-populistische stromingen liet niet lang op zich wachten. De auteur Martin Mossebach nam de verdediging van Strauß op zich. De column van Strauß zou niet zozeer een ‘afweren van migranten’ inhouden dan wel een klaagzang zijn over de culturele toestand in Duitsland waarin ‘een volk zonder eigenschappen en zonder verbinding met zijn eigen verleden’ leeft.

Strauß liet en laat aanvallen niet aan zijn hart komen. Tilman Krausel verwoordde die conservatief-rebelse houding puntig in het dagblad ‘Die Welt’: ‘Het bereidde Strauß een steels plezier de mensen uit de linkse bubbel, waaruit hij zelf kwam (…) te provoceren, ja te ergeren’.

Martin Mossebach

Botho Strauß: beroemd auteur, rechtse rebel