Ursula von der Leyen, de voorzitster van de Europese Commissie, werd bij het bredere Vlaamse publiek bekend door de ‘sofagate’. Bij haar bezoek aan Ankara op 6 april 2021 moest ze plaatsnemen op een sofa, terwijl Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, op de stoel naast de Turkse president Erdoğan mocht gaan zitten. Ze is echter niet zo gedwee als ze toen overkwam.

Ursula von der Leyen volgde in juni 2019 Jean-Claude Juncker op als voorzitter van de Europese Commissie. Van de politica Ursula von der Leyen had hier te lande amper iemand gehoord toen ze in december 2013 minister van Defensie in de Duitse regering werd. Voor het eerst in de geschiedenis van Duitsland had een vrouw de hoogste functie in dat mannenbastion veroverd. In de Bundeswehr viel er toen onder de tweehonderd hoogste officieren maar één vrouwelijke generaal te bespeuren. Het ambt van minister van Defensie biedt een politicus de kans om zich internationaal in de schijnwerpers te werken.

Dat had Ursula von der Leyen dan ook gedaan met enkele boude uitspraken die wijzen op een meer zelfbewuste, ook militair geschraagde rol voor de Bondsrepubliek Duitsland in de wereldpolitiek. Von der Leyen werd op 14 maart 2018 opnieuw ingezworen als minister van Defensie in de regering van Merkel IV.

Zeven kinderen

Ursula von der Leyen zag op 8 oktober 1958 het levenslicht in Brussel, waar haar vader Ernst Albrecht toen werkzaam was als ambtenaar van de Europese Commissie. Albrecht was van 1976 tot 1990 de christendemocratische minister-president van de deelstaat Niedersachsen. In 1979 moest hij het onderspit delven tegen de Beier Franz Josef Strauß (CSU) als de gemeenschappelijke kandidaat-kanselier van de beide christendemocratische partijen CDU en CSU voor de Bondsdagverkiezingen van 1980.

Ursula Albrecht huwde in 1986, een jaar voor de beëindiging van haar studies geneeskunde, professor Heiko von der Leyen met wie ze zeven kinderen heeft. In 1990, het jaar van de Duitse eenmaking, sloot ze zich aan bij de christendemocraten van de CDU. Haar eerste bescheiden stapjes in de lokale politiek zette ze in 1996 als lid van de commissie voor Sozialpolitik van de CDU van Niedersachsen. In 2003 werd ze Ministerin für Soziales, Frauen, Familie und Gesundheit in de deelstaatregering onder leiding van Christian Wulff (CDU), een latere bondspresident.

Rammstein

Dat Ursula von der Leyen zich ook hard kan opstellen, bleek al toen ze ondanks hevige protesten van sociale groeperingen en vanuit de bevolking bij haar besluit bleef om de vergoeding voor blinden af te schaffen. In 2005 ging het verder naar boven toen ze in het kabinet Merkel I Bundesministerin für Familie, Senioren, Frauen und Jugend werd. Ook hier toonde ze haar scherpe tanden toen ze besloot het aantal crèches uit te bouwen tegen het verzet van de conservatieve vleugel van de christendemocraten in die zoiets ziet als de ondermijning van het traditionele familiebeeld (met de moeder die thuis blijft om te zorgen voor de kinderen).

Bescherming van de jeugd was altijd al een van haar stokpaardjes, maar ze deinsde niet terug voor omstreden technieken. Zo wilde ze in 2007 minderjarige ‘testkopers’ inzetten om na te gaan of het Jugendschutzgesetz door handelaars niet werd omzeild bij de verkoop van tabak, alcohol of gevaarlijke computerspelletjes.

Onder Merkel II werd Ursula von der Leyen in 2009 Bundesministerin für Arbeit und Soziales. Ze liet toen het album ‘Liebe Ist Für Alle Da’ van Rammstein op de index plaatsen omwille van de ‘sadomasochistische‘ teksten van de populaire band. Op 31 mei 2010 werd het album door het gerecht weer van die lijst geschrapt.

Valstrik

Toen er tijdens de onderhandelingen over Merkel III over werd gebikkeld dat de post Sociale Zaken naar de sociaaldemocratische coalitiepartner zou gaan, leek Ursula von der Leyen gestuit te worden in haar steile politieke opgang. Dan kwam het verrassende nieuws dat de politica Bundesverteidigungsministerin (minister van Defensie) zou worden. Sommige waarnemers zagen deze heikele post als een valstrik, misschien wel gespannen om een potentiële concurrente uit te schakelen. Voorheen waren onder Merkel al twee ministers van Defensie gestruikeld, namelijk Franz Josef Jung en Karl-Theodor zu Guttenberg. Maar wie standhoudt op deze post, bewijst wel uit het goede, of beter het sterke hout gesneden te zijn.

Forser optreden

Hoe Duitsland staat tegenover zijn eigen militaire macht, zegt ook veel over hoe het land zichzelf ziet in Europa en in de wereld. Tot 1994 heerste wat dat betreft de grootste terughoudendheid in Bonn, later Berlijn, tegenover militair engagement buitengaats. Een arrest van het Bundesverfassungsgericht — het Federale Grondwettelijke Hof — dat jaar liet deelname van het Duits leger aan operaties van de Verenigde Naties (VN) of de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) ‘out of area’ toe, maar tegelijk moet de Bondsdag, het federale parlement, de troepen een mandaat daartoe verlenen.

Toch blijven er reserves bestaan tegenover buitenlands engagement, zoals de onthouding van Duitsland inzake de VN-resolutie over militair optreden tegenover Libië in 2011 aantoonde. Verschillende politici menen dat Duitsland gerust wat forser mag optreden in overeenstemming met zijn economische, maar ook politiek toegenomen macht. Zo had toenmalig bondspresident Joachim Gauck zich begin 2014 nog voor een meer vastberaden en substantiële houding van Duitsland op het wereldtoneel uitgesproken, wat indien nodig ook het ontplooien van Duitse militaire macht zou impliceren. Ursula von der Leyen voegde eraan toe: ‘Onverschilligheid is geen optie voor Duitsland’.

Tijdens de Krimcrisis in maart 2014 brak ze een lans voor bredere NAVO-steun aan de Baltische staten tegenover de gevaren die van Rusland zouden kunnen uitgaan. Dat leverde haar kritiek op van de groene oppositie, maar ook van sommige sociaaldemocraten (coalitiepartner van de CDU) dat ze met zulke uitspraken de ‘hardliners in Moskou’ in de kaart speelde. Tegen de eigen Bondsregering in pleitte ze er in august 2014 voor om Duits militair materiaal te leveren aan de Iraakse troepen en ook de Koerdische milities in Noord-Irak in de strijd tegen Islamitische Staat (IS).

Schandaal in de Bundeswehr

Zowel Ursula von der Leyen, minister van Defensie, als Thomas de Maizière, toenmalig minister van Binnenlandse Zaken, geraakten in april 2017 verzeild in een netelige kwestie, die van Franco A., een Oberleutnant bij de Bundeswehr met extreemrechtse sympathieën. Die had zich vroeger als Syrische vluchteling uitgegeven.

Met twee gelijkgezinde legerkameraden plande hij moordaanslagen tegen politici en publieke persoonlijkheden zoals oud-president Joachim Gauck en Heiko Maas (SPD), toenmalig federaal minister van Justitie om dan de schuld in de schoenen van vluchtelingen te schuiven. Franco A. werd al op 26 april gearresteerd.

Beeldenstorm

De zaak groeide uit tot een schandaal toen bij een grootschalig onderzoek allerlei cultusvoorwerpen van de ‘Wehrmacht’, het leger van nazi-Duitsland, werden gevonden in kazernes van de Bundeswehr. Er zouden al in 2014 aanwijzingen bestaan hebben voor de nazisympathieën van Franco A. Hier kwamen de twee CDU-ministers onder vuur te liggen: de Maizière omdat zijn diensten de vermeende Syrische vluchteling Franco A. niet goed gescreend hadden, von der Leyen omdat zij pas eind april 2017 met een actieplan voor de dag kwam om de ‘Bundeswehr’ te ‘zuiveren’ van alles wat naar ‘Traditionspflege’, het onderhouden van een traditionele verering van de Wehrmacht, rook.

Er volgde een beeldenstorm met absurde trekjes: zo werden de portretten van de gewezen sociaaldemocratische kanselier Helmut Schmidt (1918-2015) en van generaal Kurt von Hammerstein-Equord (1878-1943), die vanaf het begin tot het militaire verzet tegen Hitler behoorde, van de muur in de kazerne afgehaakt omdat ze te zien waren in het uniform van de Wehrmacht.

Ursula von der Leyen lag ook onder vuur door voor haar ministerie van Defensie grote opdrachten toe te kennen aan consultants waarmee ze nauwe banden mee zou hebben, volgens journalisten. Een terugblik op de politieke carrière van Ursula von der Leyen leert dat de politica assertief en door de wol geverfd is en dat ze de controverse niet schuwt. Dat laatste onderscheidt haar zeker van bondskanselier Angela Merkel die zich vaak in wollige bewoordingen hult.

Een Europees leger

Hett beloofde af en toe wel ophef in de Europese Commissie. Maar heeft ze ook iets van Europees vuur in zich? Bekend is haar oproep in februari 2015 om een Europees leger te vormen, en eventueel op langere termijn de Verenigde Staten van Europa. Dat typeert de toppolitici binnen het Duitse establishment: de droom van het overdragen van de nationale soevereiniteit naar een supranationaal niveau.

Ook als voorzitster van de Europese Commissie stelt ze zich als gedreven voorvechtster van de Europese integratie op. Haar agenda werd tot nu toe beheerst door de thema’s klimaatverandering, coronapandemie en de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. Von der Leyen streeft met de European Green Deal tegen 2050 een klimaatneutrale EU na.

Coronacrisis en vaccins

Haar coronabeleid oogstte veel kritiek. De Europese Commissie zou veel te laat in gang geschoten zijn bij de aanschaffing van vaccins. De voorzitster verdedigde zich met het argument dat een comité, bestaande uit vertegenwoordigers van de EU-lidstaten, zich moest buigen over de aankoop van de vaccins en dat de contracten dus niet alleen door de Commissie, maar ook met akkoord van de lidstaten moesten worden gesloten.

Als reactie op die kritiek ging Von der Leyen in maart 2021 dan maar rechtstreeks, per SMS, onderhandelen met Albert Bourla, de CEO van Pfizer/BioNTech. Er kwam een contract uit de bus dat voorzag in de levering van 900 miljoen vaccins voor de periode 2022-23. Op de vraag van een journalist hoe het nu precies zat met die SMS-berichtjes ging de voorzitster van de Commissie niet in. Volgens de Commissie worden SMS- en WhatsApp-berichten niet geregistreerd. Emily O’Reilly, de ombudsvrouw van de EU, verwijt Von der Leyen ‘wanbeheer’. Wanneer SMS-berichten slaan op EU-maatregelen, dienen ze wel degelijk als documenten behandeld te worden en is de toegang ertoe een basisrecht. Dat heet transparant beleid.

‘Oorlogssocialisme’

De ‘State of the Union’-toespraak van Von der Leyen, gehuld in het blauw-geel van de Oekraïense vlag, op woensdag 14 september 2022 voor het Europese Parlement in Straatsburg stond in het teken van het verweer van Europa tegen het Rusland van Vladimir Poetin. Ze gaf duidelijk te verstaan dat de Kremlinbaas een oorlog voert, niet alleen tegen Oekraïne, maar ook ‘een oorlog tegen onze energieverzorging, een oorlog tegen onze economie, een oorlog tegen onze waarden en een oorlog tegen onze toekomst.’ Ze beseft dat haar aanpak van deze oorlog met al zijn gevolgen bepaalt hoe er later in de geschiedenisboeken over haar ambtstermijn zal worden geoordeeld.

Vooral de torenhoge energieprijzen voorspellen grote sociale onrust in de EU. In Praag kwam het twee weken geleden tot een massademonstratie van wel 70 000 mensen tegen het Oekraïne-beleid van de Tsjechische regering. Dat Tsjechië in de tweede helft van 2022 het voorzitterschap van de Raad van de EU bekleedt, kan daarbij wel tellen als symbool.

Kriegssozialismus

Ook in Duitsland breekt een hete herfst aan. Ursula von der Leyen bezwoer dan ook de solidariteit met Oekraïne, met de door de energiecrisis getroffen firma’s en huishoudens en tussen de EU-lidstaten onderling. Concreet wil ze dat de EU 140 miljard € bij de energieproducenten afroomt om de stroomconsumenten financieel te ondersteunen.

De econome Veronika Grimm, lid van de ‘Sachverständigenrat’, de Duitse Raad van Economische Deskundigen, ziet die afroming kritisch. Zo zou het immers moeilijker te worden de crisis te overwinnen, want daarvoor zijn ‘massieve investeringen in bijkomende capaciteiten nodig, die in een systeem van regulatorische onzekerheid eerder niet uitgevoerd zullen worden’. De sterkere greep van de EU op de economie roept onwillekeurig de term ‘Kriegssozialismus’ (oorlogssocialisme) op, waarmee de eigenzinnige journalist Paul Lensch in 1917 het strak regulerende beleid van de Duitse regering tijdens de Eerste Wereldoorlog karakteriseerde (en toejuichte als een eerste stap naar een socialistische maatschappij).

Martin Sonneborn, lid van het Europese Parlement voor de satirische partij ‘Die Partei’ en gewezen mede-uitgever van het satirische magazine Titanic, daarentegen kon – sarcastisch uitgedrukt – niets meer bedenken bij de EU. Hoe is het mogelijk, zo merkte hij tijdens een scherpe interventie op, dat Von der Leyen zich wil losrukken uit de afhankelijkheid van de ene brutale gasleverancier – Poetin – om zich vervolgens in de armen te werpen van een andere, namelijk de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev, wiens troepen deze week Armenië hadden aangevallen? Sonneborn besloot zijn optreden met de woordspeling dat de EU niet overgeleverd mag worden aan de ‘Laien’ (leken).

(Dit artikel is een bewerkte en geactualiseerde versie van een portret dat op 2 juli 2019 bij Doorbraak verscheen)

Martin Sonneborn

Portret van Ursula von der Leyen: Europa op weg naar ‘oorlogssocialisme’?

Europa blijft zoals het is: behoedzaam en behoudend