Een tweetal maanden terug was de Koerdische VUB-onderzoeker Ebubekir Isik nog relatief optimistisch over het onafhankelijkheidsreferendum dat een aantal weken later zou plaatsvinden in Iraaks Koerdistan. Sinds de shock and awe-inname door het Iraakse leger (en sjiitische milities) van de voor Koerden belangrijke stad Kirkuk, is de situatie volledig veranderd. Een paradigmashift op z’n Koerdisch. Of toch niet…

Doorbraak: Wat is er gebeurd?

‘Een hele hoop zaken. Zaken die deels onvoorspelbaar waren ook. Veel heeft te maken met de buurlanden Turkije en Iran. Maar ook met de verrassende houding van andere spelers, zoals de VS. Zeker is dat het onafhankelijkheidsreferendum een maat voor niets was. Het pad is niet geëffend voor een onafhankelijk Koerdistan. Erger nog: de Iraaks-Koerdische regio (KRG; Kurdish Regional Government) heeft een aanzienlijk deel van het op IS her- en veroverde territorium op relatief korte tijd verloren aan Irak. Hoe je het ook draait of keert, de conclusie is simpel: Barzani, president van de KRG, heeft gefaald. Gegokt en verloren zeg maar.’

Hoe was dat mogelijk? Barzani was dé man. Meer dan 60% van alle stemgerechtigde Iraakse Koerden stemde uitdrukkelijk voor onafhankelijkheid en de regio is haar olie-inkomsten grotendeels kwijt.

‘Laat het ons internationaal bekijken. Acht uren voor het referendum stuurde Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken Tillerson een brief naar Barzani met het dringend verzoek om het referendum uit te stellen. Barzani nam dat niet ernstig. Aan de andere kant heb je buurlanden Turkije en Iran, met eveneens een Koerdische minderheid, die sowieso tégen het referendum waren en dat meermaals lieten horen. Tot slot zijn de onderhuidse spanningen tussen de regerende KDP van Barzani en de oppositiepartij PUK van Talabani tot uitbarsting gekomen. Die interne spanningen zijn niet nieuw. Aan de ene kant heb je de oppositionele PUK, maar ook Gorran (derde grootste Koerdische partij) en zelfs de PKK (niet alleen in Turkije actief, maar ook in Irak) die allemaal lijnrecht tegenover Barzani staan. Komt daarbij dat Barzani ook binnen de KDP en de Koerdische bevolking in het algemeen aan legitimiteit verloren heeft.’

Omdat hij Kirkuk verloren is?

‘Niet alleen daarom. Om te beginnen was hij niet in staat alle Koerdische partijen unisono te verenigen achter het referendum. De internationale en luide afwijzing van het referendum werd niet ernstig genomen door Barzani. Belangrijker was evenwel wat er gebeurde rond 15 oktober jongstleden, drie weken na het “succesvolle” referendum. Barzani’s KDP, de PUK, maar ook Qassem Suleimani, een machtig bevelhebber van de Iraanse Revolutionaire Garde én de sjiitische Hashd Al Shaabi-militie zaten toen rond tafel om een weg te vinden die de knoop na het referendum kon ontwarren. Ik ben er nogal zeker van dat premier Necirvan Barzani (een neef van Koerdisch president Masoed Barzani – red.) toen quasi spoorslags naar Bagdad is vertrokken om een mogelijke oplossing uit te dokteren met het Iraakse regime. Een oplossing voor Iraaks Koerdistan, los van onafhankelijkheid. Die oplossing is grotendeels uitgedokterd door Iran voor alle duidelijkheid, niet door Irak.’

Timing is alles

Wacht even. Ik begrijp iets niet. Laatst zei je dat de Koerden, los van hun affiniteit met of tegen de KDP van Barzani pro referendum zijn. Toch?

‘Klopt volledig. Maar dit gaat om timing, niet om de vraag of er een referendum moet gehouden worden want daar zijn alle Koerden voor.’

En wanneer is de tijd dan rijp voor een referendum?

‘Er is geen precies moment. Vooralsnog. Punt is dat de tijd nu niet rijp was. Niet alleen door die interne spanningen maar vooral ook door de duidelijke waarschuwingen door Amerikaans Buitenlandminister Tillerson. Traditioneel is het de PUK die goede banden heeft met Iran. Net daarom verstevigde Barzani’s KDP haar band met het Turkije van Erdogan. Die gok bleek verkeerd. Iran verstevigt zijn positie niet alleen in Irak, maar ook in iraaks Koerdistan. En die Iraanse invloed heeft een stevige grip op de politiek in Koerdistan. En daardoor is de invloed van president Barzani geslonken en die van zijn tegenstanders gestegen.’

Maar Barzani moet toch ook nog sympathie van de bevolking hebben gezien de succesvolle strijd tegen IS en het gewonnen onafhankelijkheidsreferendum?

‘Natuurlijk. Ook al waren de Koerden in de war nadat er niets gebeurde daags na het referendum. Opvallend is trouwens dat in de nadagen van het referendum er nergens affiches, afbeeldingen of wat dan ook te zien waren van president Barzani, noch van zijn neef, de premier.’

‘Maar goed, feit is dat president Massoed Barzani én zijn vader Mustafa Barzani historische veteranen zijn van de Koerdische strijd. Hoe dan ook zal hij niet enkel kunnen bogen daarop. Dat geldt overigens niet alleen voor Barzani en zijn KDP maar ook voor de PUK. Weet je, de hoofdreden waarom het Iraakse leger en zijn sjiitische milities relatief eenvoudig Kirkuk veroverden, is omdat de PUK-leiding een meeting had met de Iraanse Revolutionaire Garde van generaal Qassem Suleimani. Vermoedelijk is daar bedisseld dat de in Kirkuk aanwezige Koerdische Peshmerga (de Koerdische Peshmerga zijn grotendeels partijmilities; Kirkuk is van oudsher onder controle van de PUK – red.) zonder veel slag of stoot het terrein zouden overlaten aan de Iraakse troepen en hun bondgenoten. Ter illustratie, na de verovering van Kirkuk door Iraakse troepen bleven de affiches en afbeeldingen van PUK-leider Talabani intact en onaangeroerd. Hetzelfde gold voor de vlaggen en insignes van de partij PUK. Terwijl alles wat naar de regerende KDP en Barzani verwees aan flarden werd geschoten. Kortom, de indruk moest blijkbaar gewekt worden dat het Iraakse leger niet tegen de Koerden vecht, maar tegen Barzani.’

Verwarring troef

Dus het is louter Irak versus Barzani en niet Irak versus Koerdistan?

‘Uiteraard is Irak tégen Koerdistan, maar de manier waarop het moest voorgesteld worden is Irak versus de “onbetrouwbare Barzani”. In Kirkuk bijvoorbeeld heb je een belangrijke Turkmeense gemeenschap, sjiieten. Wel, die “vochten” grotendeels mee met het Iraakse leger en hesen naast de Turkmeense vlag de Iraakse.

Als ik het goed begrijp zijn de PUK-getrouwen simpelweg gevlucht?

‘Ja. Maar op hetzelfde moment heeft ook Barzani zijn Peshmerga laten terugtrekken naar de hoofdstad Erbil (onder KDP-controle – red.) omdat het bestuur van Barzani bezorgd was dat het Iraakse leger ook naar Erbil kon gaan.’

Wat is die grote toegift die Iran zal geven aan de PUK dan, de tegenstanders van de huidige Koerdische president Barzani?

‘De Iraaks-Koerdische hoofdstad Erbil wil volledig van onder de invloed van Bagdad uitkomen, net zoals de KDP weg wil van de Iraakse centrale gezag. Tegelijk wil de PUK af van de invloed van Barzani’s KDP, vooral in Erbil. De tweede belangrijkste stad van Iraaks Koerdistan is Suleimaniya en die staat onder controle van de PUK. Maar tweede is maar tweede natuurlijk. De PUK wil duidelijk kost wat kost haar invloed uitbreiden.’

Ook al is die PUK voor de onafhankelijkheid van Iraaks Koerdistan?

‘Ja, maar alles heeft met macht en controle te maken. De gouverneur van Kirkuk tot voor kort was een PUK-mannetje. Die veranderde het geweer van schouder en steunde Barzani’s KDP. Wel, de PUK wil nu met steun van Irak en Iran terug een mannetje van haar op die gouverneurspost waardoor Barzani kan fluiten naar invloed in die belangrijke stad.’

Allemaal mooi en wel, maar feit is dat de Koerden hun olie-inkomsten kwijt zijn.

‘Klopt, het mag dan wel zo zijn dat Barzani zijn hand overspeeld heeft met het referendum maar de Koerden zullen het ook de PUK niet vergeven dat ze Kirkuk zomaar quasi weggegeven heeft. Geen enkele Koerd is tégen onafhankelijkheid van Koerdistan, maar op korte termijn begrijp ik als waarnemer perfect wat de PUK wil. Ze verstevigen hun controle op de tweede belangrijkste stad Suleimaniya, ze krijgen de gouverneur van Kirkuk en zelfs de president van Irak. En en passant zijn Barzani’s vleugels geknipt.’

En hoe moet het nu verder tussen Erbil en Bagdad?

‘Er zijn een aantal issues die hier spelen. Eerst en vooral het budgettaire. Iraaks-Koerdistan heeft normaal gezien recht op 17% van de centrale schatkist, daar zijn al langer discussies over. Er is voorts nog het probleem van de betwiste gebieden, zoals Kirkuk. Zijn die nu Koerdisch of Iraaks? Vandaag heeft Koerdistan zelfs geen duidelijke grens. Steden en dorpen die de grens vormen maken deel uit van hardnekkige twisten welke van wie is. In die gebieden vind je een wirwar van checkpoints. Sommigen bemand door Iraakse troepen, andere door Peshmerga, sjiitische milities of Turkmeense. Iraaks Koerdistan heeft dus niet eens een afgelijnd gebied.’

‘Wat je nu ziet is dat de Iraaks-Koerdische regering onder premier Barzani (neef van – red.) een knieval doet voor de regering in Bagdad en er gesprekken mee wil aangaan goed wetende dat ze in een minder goede onderhandelingspositie zit.’

Er is in Iraaks Koerdistan een machtsspelletje aan de gang dus tussen PUK, PKK, Iran en Irak tégen de KDP en de Barzani’s. Als Koerd zou ik geen sikkepit vertrouwen meer hebben in de verschillende partijen.

‘Plausibele houding. Maar onthoud goed dat je hier te maken hebt met een conservatieve stammensamenleving en het begrip loyauteit aan de ene of de andere zeer belangrijk is. Daarnaast is het diffuus hoe de Koerden zich opstellen vandaag. Ja, de PUK, Gorran (de derde Koerdische partij – red.) en de PKK hebben de Koerdische zaak een loer gedraaid. Maar ze vinden het eveneens een feit dat Barzani onverantwoorde en ondoordachte risico’s genomen heeft en de facto het Iraanse, Iraakse leger uitnodigde, inclusief hun milities.’

Turkije ingewisseld voor Iran

En nu?

‘Vandaag is duidelijk dat de invloed van Turkije sterk verminderd zoniet ongedaan is gemaakt. Game changer is nu overduidelijk Iran. Dat land heeft simpelweg zijn grens verlegd naar Turkije en wordt volledig gesteund door sjiitische milities daar. Het Iraakse leger staat volledig onder controle van Qassem Suleimani, een van de bevelhebbers van de Iraanse Revolutionaire Garde. Ook in Koerdistan heeft Iran de hand. De oppositie daar bestaat uit voornamelijk PUK en Gorran en eet quasi volledig uit de handen van Iran. En zelfs binnen de regerende KDP is de invloed van Iran groter aan het worden. Erdogan wordt minder en minder als een vriend beschouwd.’

Turkije is de gevallen engel. Iran gaat met de pluimen lopen. Zoiets?

‘Weet je wat hier historisch interessant is? Arabieren spelen in dit verhaal quasi geen grote rol. Al eeuwen gaat dit over een machtsspel, een power play tussen het Ottomaanse rijk (de Turken) enerzijds en de Perziërs (Iran) anderzijds. En daartussen bevinden zich al sinds jaar en dag de Koerden die telkens weer het resultaat bepaalden.’

En hoe moet dit eindigen?

‘Weet je wat de complexiteit van het Midden-Oosten aantoont? Bagdad en dus Iraaks premier Al Abadi, wordt gesteund door de VS én Iran. Twee landen die in andere dossiers lijnrecht tegenover elkaar staan. Tegelijk is er de feitelijke situatie dat je met een autonome regio zit, Koerdistan, zonder grenzen en zonder legitiem gezag. President Barzani nam het Koerdische volk op sleeptouw in een avontuurlijke reis waarin hij nu de weg blijkt kwijt is. Maar ook de andere partijen hebben het vertrouwen deels verloren, onder andere door de gebeurtenissen in Kirkuk.’

Toch snap ik het niet helemaal. Barzani heeft een referendum georganiseerd waar meer dan 90% voor onafhankelijkheid stemde, da’s meer dan 60% van alle stemgerechtigden (de stemming was niet verplicht).

‘Dat mag allemaal juist zijn, maar je vergeet één belangrijk detail. Kirkuk is voor de Iraakse Koerden wat Mekka is voor de moslims. Een symbool, een burcht, de vleesgeworden identiteit. En dat zijn de Koerden kwijt, ondanks een symbolische gouverneur. En dat Kirkuk zijn ze kwijt. Dat is een amputatie van jewelste.’

Ik zou als Iraaks Koerd nu volledig in de war zijn.

‘Dat is exact het gevoel dat nu overheerst. Wie moet je nog steunen? Niet alleen het symbolisch en economisch belangrijke Kirkuk is gevallen maar ook Sinjar, een symbool in de strijd tegen IS, is in sjiitische militiehanden. De Koerden hebben dus pluimen gelaten. En daar bovenop zijn de kiemen gezaaid voor een langslepend bijkomend conflict tussen Turkmenen en Koerden in Iraaks Koerdistan. Die eersten zijn voornamelijk sjiieten en bondgenoten van Iran. Ze leven verspreid en wat je nu ziet is dat in veel dorpen en steden Koerden en Turkmenen elkaar naar het leven staan. De enen soennieten, de andere sjiieten.’

Massoed Barzani

Iraanse raketten treffen het Iraakse Erbil en het noorden van Bagdad

Verwarring troef in Iraaks Koerdistan