Het heeft 81 jaar geduurd vooraleer het ‘Lied der Deutschen’ – beter bekend als ‘Deutschland über alles’ – de nationale hymne van Duitsland werd. Dat was op 11 augustus exact een eeuw geleden. Maar uiteraard kunnen Duitsers het niet laten de zin ervan in twijfel te trekken.

Moeizaam moesten de Duitsers van na de Eerste Wereldoorlog weer recht zien te krabbelen. Weg was de keizer. Op het volk woog de economische nood. Het land kreunde onder de strenge bepalingen van het door de overwinnaars opgestelde Verdrag van Versailles. Te midden van al die onzekerheid nam de jonge Republiek van Weimar op 11 augustus 1919 een nieuwe grondwet aan. Over een nationale hymne werd er met geen woord in gerept.

Eenheidsgevoel

De moord op Walther Rathenau, de minister van Buitenlandse Zaken, op 24 juni 1922 (zie artikel in Doorbraak), schudde de natie nog meer door elkaar. Reichspräsident Friedrich Ebert begon zich af te vragen of een hymne niet weer een eenheidsgevoel onder de Duitse burgers zou kunnen scheppen. Zo viel zijn oog op het ‘Lied der Deutschen’ dat Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874) op 26 augustus 1841 op het eiland Helgoland, toen nog Brits bezit, had gedicht. De derde strofe ervan begon met de woorden ‘Einigkeit und Recht und Freiheit’. Dat beviel Ebert wel. Op de ‘Verfassungstag’, de derde verjaardag van de grondwet, verklaarde hij: ‘Zoals ooit de dichter, zo beminnen wij vandaag Duitsland boven alles. Om zijn verlangen te vervullen dient onder de zwart-rood-gouden vlaggen het gezang van eenheid en recht en vrijheid de uitdrukking van onze vaderlandse gevoelens te zijn.’

Ebert schrok eerst nog wel terug voor het begrip ‘Nationalhymne’. Wat zou de buitenwereld wel niet denken van een lied met de titel ‘Deutschland über alles’ en een eerste strofe waarin de dichter droomde van een Duitsland ‘von der Maas bis an die Memel, von der Etsch bis an den Belt’ (dus van de Nederlanden tot Litouwen, van Zuid-Tirol tot Denemarken). En als sociaaldemocraat en dus internationalist waarschuwde Ebert ook voor ‘nationalistisch misbruik’ van het lied. Zes dagen na zijn oproep verordende hij wel: ‘Die Reichswehr hat das ‘Deutschland-Lied’ als Nationalhymne zu führen.’ (‘Het leger moet het “Deutschland-Lied” als nationale hymne gebruiken’).

Versplintering

Toen Hoffmann von Fallersleben (zie portret in Doorbraak) in 1841 naar de pen greep om zijn heimwee te stillen, was Duitsland nog opgedeeld in 39 staten (weliswaar onder de koepel van de Duitse Bond). Vermoedelijk wilde hij met de woorden ‘Deutschland über alles’ aanstippen dat Duitsland die versplintering diende te overwinnen. Net zoals vele intellectuelen droomde hij van een eengemaakt en vrij Duitsland. Die droom moest hij duur bekopen.

De Pruisische regering ontsloeg de professor germanistiek in 1842. Een jaar later ontnam ze hem zelfs het staatsburgerschap van Pruisen en wees ze hem het land uit. Er begon een tijd van zwerven door de rest van Duitsland. Als germanist had hij een bijzondere belangstelling voor de taal en de cultuur van de Nederlanden. Hij schreef in 1854 zelfs in het Nederlands het gedicht ‘Vlaanderen, dag en nacht denk ik aan u’.

Langemark

Het gedicht ‘Deutschland über alles’ waarvoor Hoffmann von Fallersleben de melodie van het Kaiserquartett van Joseph Haydn uitzocht, slaagde er zelfs na de Duitse eenmaking van 1871 niet in om de nationale hymne te worden. Het was pas bij het begin van de Eerste Wereldoorlog dat het een zekere bekendheid verwierf.

Het communiqué van de Oberste Heeresleitung (opperbevel van het leger) had het op 11 november 1914 als volgt over een militaire actie in Langemark (in waarheid Bikschote): ‘Westlich Langemarck brachen junge Regimenter unter dem Gesange „Deutschland, Deutschland über alles“ gegen die erste Linie der feindlichen Stellungen vor.’ Jonge soldaten die met ‘Deutschland über alles’ op de lippen de stellingen van de vijand bestormden en daarbij de ‘heldendood’ stierven, dat sprak natuurlijk tot de verbeelding.

‘Besmet’

Het ‘Lied der Deutschen’ vond zijn weg naar Duits-nationale middens. Dat verklaarde ook de aanvankelijke schroom van Ebert. Meer dan tien jaar later combineerden de nationaalsocialisten de eerste strofe van het lied met het ‘Horst-Wessel-Lied’ van de SA (Sturmabteilung) tot nationale hymne. Na de val van het Derde Rijk was het ‘Lied der Deutschen’ dan ook ‘besmet’. Toch slaagde Konrad Adenauer, de eerste kanselier van de Bondsrepubliek Duitsland, er in 1952 in om de derde strofe als nationale hymne te laten aannemen. De DDR zelf zwoer bij ‘Auferstanden aus Ruinen’ van Johannes R. Becher (tekst) en Hanns Eisler (melodie).

Na de eenmaking van 1990 stelde zich weer de vraag naar een geschikte nationale hymne. Bondspresident Richard von Weizsäcker en bondskanselier Helmut Kohl kwamen overeen om het bij de derde strofe van het ‘Lied der Deutschen’ te houden. De motivering luidde: ‘Sie bringt die Werte verbindlich zum Ausdruck, denen wir uns als Deutsche, als Europäer und als Teil der Völkergemeinschaft verpflichtet fühlen.’ (‘Ze drukt op een verbindende wijze de waarden tot uitdrukking waar wij ons als Duitsers, als Europeanen en als deel van de volkerengemeenschap toe gehouden voelen.’)

Debat

De 100ste verjaardag van de uitroeping van het ‘Lied der Deutschen’ tot nationale hymne vormde zoals verwacht weer de aanleiding tot een debat over de zin ervan. In Die Welt bijvoorbeeld kruisten twee redacteurs de degens met elkaar. Artur Weigandt vindt dat de hymne als een relict van het tijdperk van de natiestaat in de vuilnisbak hoort. Ze zou volgens hem geen deel van onze levensrealiteit vormen. Matthias Heine daarentegen stelt dat de natie een renaissance beleeft (en hij verwijst bijvoorbeeld naar de Oekraïners die moedig voor hun land vechten). En zolang er landen bestaan, schrijft hij, ‘moeten er heel pragmatisch ook liederen zijn waarmee deze landen vertegenwoordigd worden’.

Bovendien vormt een nationale hymne een ‘brug tussen heden en verleden van een land’ en weerspiegelt ze de ontstaansgeschiedenis ervan. Voor het ‘Lied der Deutschen’ is dat bijvoorbeeld de periode tussen het Congres van Wenen (1815) en de revolutie van 1848 toen de Duitse vorsten de eenheid tegenwerkten omdat ze de participatie van het volk aan de macht vreesden.

Het feit dat er in Duitsland over de eigen hymne wordt gediscuteerd – het woord ‘nationaal’ is er sowieso taboe – legt een ‘weg-met-ons’-mentaliteit bloot. Regelmatig schreeuwen linkse Duitsers hun haat tegen Duitsland uit met slogans als ‘Nie wieder Deutschland’ (‘Nooit meer Duitsland’). Misschien moeten zij – en de Duitsers in het algemeen – hun oor maar eens te luisteren leggen bij wat Udo Jürgens zinspelend op een oud patriottisch lied ‘Lieb Vaterland’ zo aangrijpend in 1971 zong.

Matthias Heine

Duitse nationale hymne ter discussie