Er gaapt een verschil tussen de formele wetten die de overheid uitvaardigt en het informele gedrag van de burgers. Die spagaat is illustratief voor onze heersende politieke cultuur maar houdt ook reële risico’s in. Willen beleidsmakers hun legitimiteit niet verliezen, dan moeten beiden terug op één lijn worden gebracht.

België kampt met een buitensporig groot staatsapparaat én een torenhoge belastingdruk. Slechts één nefast gevolg daarvan is dat burgers de verantwoordelijkheid om maatschappelijke problemen op te lossen steevast bij de overheid leggen. In de aanpak van de sanitaire crisis faalde die overheid echter herhaaldelijk. Politici en experten traden op als ‘mis-managers’. Goede bestuurders geven daarentegen zelf het juiste voorbeeld en nemen de beste praktijken uit het buitenland over in hun beleid. Zo krijg je een ‘lerende organisatie’ die veerkrachtig is en continu bijstuurt in functie van nieuwe inzichten. Inderdaad, de kwaliteit van een politieke klasse lees je niet af in periodes wanneer alles op wieltjes loopt, maar wel tijdens crisissituaties. Het is op die delicate momenten dat bekwaam leiderschap (niet) komt bovendrijven.

Vulkaaneffect

Van bij haar aantreden werden vraagtekens geplaatst naast de samenstelling van de federale Vivaldiregering. De zevenkoppige bestuursploeg voldoet aan alle wettelijke en juridische vormvereisten maar wordt door een belangrijk deel van de publieke opinie niet als democratisch legitiem aanzien. Dit pijnpunt ondergraaft al van in het begin de acceptatiegraad van de maatregelen die zij vervolgens uitvaardigt. Als men niet oplet dreigt op termijn een scheuring te ontstaan tussen de wettelijke en de werkelijke wereld.

Om het eigen politieke blazoen terug wat op te poetsen maken de traditionele regeringspartijen daarom van de uitweg uit deze crisis maar beter een succesverhaal. Anders kan er volgens UvA-politicoloog Matthijs Rooduijn een ‘vulkaaneffect’ optreden. Het afgelopen jaar werd dan vooral vruchtbare grond geschapen voor radicale krachten om terug volop electoraal te ontbolsteren – nadat die in volle pandemie even ondergesneeuwd geraakten.

Angst- en controlemiddelen

Momenteel doet de overheid echter voornamelijk een beroep op angst- en controlemiddelen. Afschrikking werkt weliswaar gedeeltelijk maar is vooral slechts beperkt houdbaar in de tijd. Wie het negatief rookgordijn doorziet krijgt de neiging om zich helemaal niet meer aan de beperkende regels te houden. Pas wanneer de politiek het vertrouwen van de burger terugwint, verkrijgen beleidsmakers weer langdurige steun voor hun uitgestippelde koers.

Het is daarentegen foutief om te denken dat maatschappelijke conventies kunnen afgedwongen worden door eenzijdig afgekondigde besluiten. Succesvol besturen vereist bovenal een moreel gezag waardoor je mensen mee geëngageerd krijgt voor het grotere plaatje en zo de spontane naleving van afgesproken spelregels verzekert.

Bredere kosten-batenanalyse

Deze gezondheidscrisis wordt evenwel handig aangegrepen om specifieke politieke agenda’s eindelijk door te duwen. Hoe langer we in deze coronacontext blijven hangen, hoe langer de overheid zich zaken kan permitteren die onder normale omstandigheden ondenkbaar zijn. In België hebben tijdelijke maatregelen sowieso al de neiging om een permanent karakter te krijgen. Zal het dit keer anders zijn? Een bestaande wet afschaffen is in ons politiek systeem bijzonder moeilijk en komt in de praktijk slechts zelden voor. Heel wat van de huidige inperkingen van de burgerlijke vrijheden zullen daarom langer overeind blijven dan we heden vermoeden.

Het coronadebat gaat bijgevolg al lang niet meer louter over feiten maar evenzeer over de diepere visie op mens en wereldbeeld en over de strijd om macht. In de opmaak van beleid is emotie sowieso een factor van belang naast het puur rationele. Waarschijnlijk luisterden we uit voorzichtigheid aanvankelijk wat teveel enkel naar de virologen. Politieke besluitvorming vergt dan een bredere maatschappelijke kosten-batenanalyse.

Tijdelijk karakter inbouwen

Een goed tegengif is om consequent een tijdelijk karakter in te bouwen in de wetgeving. Dit gebeurt vaak in Nederland. Ook in België komt tijdelijkheid sporadisch voor — denk bijvoorbeeld aan de begrotingswetten. Die gelden per definitie telkens voor één jaar en moeten naderhand geëvalueerd, herschreven en herstemd worden.

Periodieke evaluatie en schrapping behoren echter niet tot de actuele gebruiken van de Belgische politieke cultuur. Maar er bestaan wel degelijk organen die zich hierover buigen en meer onze aandacht verdienen. Het comité Wetsevaluatie binnen de schoot van de Kamer bijvoorbeeld – heden zowat de minst bijgewoonde vergadering door parlementsleden.

Dode letter

Het helpt ook niet dat de huidige federale regering grotendeels buiten de Kamer om bestuurt. Het parlement is niet langer de plek waar de politieke macht ligt maar hoogstens nog een forum voor commentaar op wat elders gebeurt of beslist werd. Die trend werd recent bevestigd in de jaarlijkse Democracy Index die The Economist publiceerde. België scoort daarin opnieuw opvallend slecht en bekleedt nu op Griekenland na de laatste plaats in West-Europa (19e op 20 landen). Grote achillespees is de erg lage participatie en interesse van onze burgers in de politiek.

Kortom, politici en experten die harde regels afkondigen is één zaak. Maar het dagelijkse gedrag van burgers op straat is een andere realiteit. Die dualiteit is geen nieuw fenomeen: heel wat van de gestemde wetten blijven in België dode letter. Artikel 35 uit de Grondwet is daar maar één illuster voorbeeld van. Als we al eens alle bestaande wetten gewoon zouden uitvoeren, dan ontwaken we morgen in een ander land. Een maatschappij die haar zaakjes meer op orde heeft, en waarin burgers en politici minder wereldvreemd naast elkaar leven.

Matthijs Rooduijn

De groeiende kloof tussen burger en politiek