Het Natuurrapport 2023 van het Instituut Natuur- en Bosonderzoek (INBO) wil het eigendomsrecht van landerijen en huizen op de schop. Enkel door massaal onteigenen kan het Vlaamse natuurherstel- en klimaatbeleid opgelegd worden, menen de ambtenaren van dat verzelfstandigd Vlaams agentschap.

In het auditorium van het Vlaams Parlement mocht minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) geflankeerd door haar adjunct-kabinetschef Jelle Vandenbergh feestelijk het Natuurrapport 2023 in ontvangst nemen van het Instituut Natuur- en Bosonderzoek (INBO).

Elk rapport van het INBO is belangrijk omdat adviezen van het INBO bepalend zijn voor vergunningen. Het geeft een inkijkje op de dominante visie binnen deze verzelfstandigde Vlaamse overheidsdienst. De adviezen van het INBO spelen vaak een rol bij het vernietigen van omgevingsvergunningen door de Raad voor Vergunningsbetwistingen.

Biodiversiteit in Vlaanderen

Het jaarlijkse Natuurrapport is misschien het belangrijkste advies dat het INBO elk jaar geeft. Het Natuurrapport 2023 legt de nadruk op de kwetsbare biodiversiteit in Vlaanderen. De auteurs doen dit via vijf thema’s: water, klimaatverandering, natuurnetwerk, leefbare steden en oplossingspaden.

Voormalig professor ecologie aan de UGent Maurice Hoffmann beweert als waarnemend administrateur-generaal van het INBO in zijn inleiding dat hun rapport niet ‘de zoveelste eenzijdige aanklacht over de tot nu toe nog altijd niet gestuite biodiversiteitsachteruitgang’ zou zijn.

Aandachtige lezers zullen merkwaardige en opvallende boodschappen lezen in het Natuurrapport 2023. De auteurs omschrijven het rapport zelf als volgt: ‘Het INBO levert met dit rapport een genuanceerde, wetenschappelijk onderbouwde bijdrage ter inspiratie voor een ambtelijke, politieke en maatschappelijke dialoog rond een transformatief biodiversiteitsbeleid.’

Eerder pamflet dan wetenschappelijke bijdrage

Toch valt het ontbreken van wetenschappelijke methodologie, wetenschappelijk data, het toetsen van de probleemstellingen, enzovoort op. Zodat de bewering ‘genuanceerde wetenschappelijk onderbouwde bijdrage’ eerder aan grootspraak of zelfoverschatting doet denken.

Is het daarom geen interessante lectuur? Toch wel. Het rapport biedt een perfect inkijkje op de dominante visie binnen deze Vlaamse overheidsdienst. Het rapport begint trouwens met een lofzang op de Green Deal van de Europese Commissie. Geen onbelangrijk detail. Alle aanbevelingen moeten met andere woorden als een Vlaamse implementatie van diezelfde Green Deal gelezen worden.

Uitdagingen

De uitdagingen die het rapport schetst zijn scherp gesteld. De eerste uitdaging is ‘schade door droogte en overstromingen beperken’ en de tweede is ‘de klimaatverandering tegengaan’. Over klimaatverandering kan men redetwisten, maar droogte en overstromingen blijken alvast statistisch gezien niet vaker voor te komen dan pakweg vijftig of honderd jaar geleden. Zelfs niet in Vlaanderen wat meermaals wetenschappelijk werd bewezen. De keuze van die eerste uitdaging dient de kritische lezer dus als een signaal.

Bij de derde uitdaging ‘een samenhangend natuurnetwerk creëren’ komt al meteen een heet hangijzer tevoorschijn, namelijk de Natura 2000-gebieden en de Habitatrichtlijn. De bron van de huidige stikstofellende bij landbouw en industrie. Uitdaging vier betreft ‘leefbaarheid in steden verbeteren door natuurgebaseerde oplossingen’. Uiteraard met ‘ecologische processen’ en ‘veerkrachtige sociaalecologische systemen’.

Eigendom past niet in Vlaams natuur- en klimaatbeleid

Op pagina 12 staat een zeer merkwaardige passage: ‘In veel gevallen zal de overheid wel initiatieven moeten nemen om het algemeen belang zwaarder te laten doorwegen dan het eigendomsrecht’. Een vet gedrukte stelling die verder in het Natuurrapport als een soort mantra steeds terugkomt.

Eigendomsrecht is ondergeschikt aan ‘het algemeen belang’, zoals bepaald door het INBO. Dat betekent dat landbouwers en andere eigenaars van grond zich mogen verwachten aan beperkende maatregelen over hun eigendomsrechten. Of dat nu een akker, een wei of een stadstuintje blijkt.

Bij die inperking van eigendomsrechten horen het verbieden van tuinpaden en het verplicht omvormen van landbouwgrond in natuurgebied. De slogan luidt: ‘Maak van natuur een logische keuze.’ Het INBO geeft toe dat ‘kiezen voor natuur en natuurlijke processen’ op gespannen voet staat ‘met heel wat gangbare praktijken en gewoontes’ en merkt op dat dat voor eigenaars financieel nadelig is. De Vlaamse burger als eigenaar zal dus geld verliezen. Daarom moet de Vlaamse Overheid ‘inspelen op de diverse motieven van eigenaars en gebruikers’. Wat met dat laatste bedoeld wordt is niet duidelijk.

Extra ambtenaren

Hoe wil het INBO de ‘praktijken en gewoontes’ van de Vlaming veranderen? Door extra Vlaamse ambtenaren in te zetten. Het INBO hekelt de afslanking van de overheid omdat dat de mogelijkheid tot de controle- en dwangmaatregelen ‘erodeert’. Voor de bijkomende taken en verantwoordelijkheden zijn extra Vlaamse milieuambtenaren nodig. Subtiel wijst het INBO op de Natuurherstelwet van de Europese Commissie. Die zal extra milieuambtenaren vereisen en uiteraard vindt het INBO die Natuurherstelwet noodzakelijk.

Bij de voorbereiding van het Natuurrapport organiseerde het INBO ‘dialogen tussen experten en beleidsmakers’. Uiteraard met diepte-interviews en focusgroepen. Met vertegenwoordigers van actiegroepen. Een uitgelicht citaat van een beleidsmedewerker van de Vlaamse overheid illustreert goed de sfeer: ‘We hebben geen goede wetgeving voor de ruimtelijke ordening en dat krijg je niet rechtgetrokken met aanpassingen van het waterbeleid… Het zwaartepunt ligt bij het eigendomsrecht en dat maakt het moeilijk om in te zetten op publieke functies.’

Opnieuw die tegenstelling tussen eigendomsrecht en de taken die de ambtenaren van het INBO zichzelf stellen. Hoe drastisch het INBO het eigendomsrecht wil aanpakken blijkt uit andere citaten: ‘Verbind voorwaarden aan eigendoms- en gebruiksrechten in functie van het algemeen belang’.

Tegenstribbelende Vlaming

Het INBO meent dat de wetgeving de Vlaamse overheid dat recht op inmenging ook geeft: ‘Hoewel eigendomsrechten volgens de wetgeving niet absoluut zijn, bestaat die perceptie wel bij eigenaars van een grond. “Absolute” eigendomsrechten draaien voor veel actoren rond vrijheid van locatie en gebruik.’

Wat het INBO daarmee bedoelt is dat de Vlaming tegenstribbelt. ‘Landbouwers willen dan weer niet beknot worden in hun vrije teelt- en vestigingskeuze, ook in groene ruimtelijke bestemmingen.’ Of dat eigenaars schadevergoeding wensen: ‘En eigenaars van percelen met een “harde” bestemming gaan ervan uit dat die bestemming hen automatisch ontwikkelingsrecht geeft, en verwachten dat de overheid bij een bestemmingswijziging de actuele marktwaarde vergoedt.’

Schadevergoeding omwille van beleidskeuzes. Het INBO kan het niet echt appreciëren. Nochtans stellen zowel de Belgische Grondwet als het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens dat een overheid geen (gedeeltelijke) onteigening zonder schadeloosstelling mag opleggen. De Vlaamse milieuambtenaren schijnen dat blijkbaar een onredelijke houding van eigenaren van ‘verharde percelen’ te vinden.

Onteigening zonder schadeloosstelling

Het INBO pleit trouwens onomwonden voor onteigening in bepaalde gevallen. Bijvoorbeeld om een ‘natuurnetwerk’ te scheppen. Onteigenen is één ding waardevermindering een ander. Zich baserend op een studie van stedenbouwkundigen van de KU Leuven pleit het INBO ook voor een vlot veranderen van de bestemmingsplannen in functie van het gekozen klimaat- en natuurbeleid: ‘De beleidsmakers kozen er bovendien voor om de bestemmingen te doen gelden voor onbepaalde duur. Daarmee plaatsten ze het eigendomsrecht van individuen boven het algemeen belang’.

Het invoeren van bestemmingsplannen had destijds nochtans tot doel om de lintbebouwing en verstedelijking tegen te gaan. Een andere meer prozaïsche reden was speculatie en lokale politieke corruptie tegen te gaan bij het omzetten van landbouwgrond in bouwgrond.

Vreemde inzichten

Conclusie: het Natuurrapport 2023 biedt vreemde inzichten in intenties van het verzelfstandigde Vlaamse agentschap Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. De vraag is of de Vlaamse burger of landbouwer zo opgezet is met de afbraak van zijn eigendomsrechten.

Online liet Vlaams parlementslid Bart Van Hulle (Open Vld) alvast aan het INBO weten: ‘Meer biodiversiteit? Absoluut! Maar aan het eigendomsrecht wordt niet getornd!’ Ook Andy Pieters, de kabinetschef van minister Zuhal Demir (N-VA) tweette: ‘Aan het eigendomsrecht wordt niet getornd.’ Het INBO vindt dat de Vlaming het niet begrijpt: ‘De perceptie dat eigendoms- en gebruikersrecht “absoluut” is, maakt het moeilijker om gebruikersbeperkingen op te leggen.’

Maurice Hoffmann

Rapport Vlaamse overheid vindt eigendomsrecht ondergeschikt aan natuur