Het was op 9 november 2023 een eeuw geleden dat de leider van een kleine extreemrechtse partij in München een putschpoging ondernam. De mislukking ervan was voor Adolf Hitler een ‘geluk bij een ongeluk’. De mislukte poging maakte hem immers tot ‘martelaar van de nationale zaak’.

9 november is in Duitsland geen dag als een andere. 9 november is een herdenkingsdag die gemengde gevoelens nalaat. Op die dag was het 34 jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel. Op zich een reden tot feestvreugde. Met de aftakeling van de DDR lag de Duitse eenmaking in het verschiet. Elf maanden later was ze een feit. En toch wordt 9 november niet als ‘nationale feestdag’ gevierd. Die eer valt de 3de oktober te beurt als ‘Tag der Deutschen Einheit’, toen de DDR zich had aangesloten bij de Bondsrepubliek Duitsland.

Maar waarom niet de dag waarop de Muur viel? Omwille van één man: Hitler. De leider van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) pleegde op 9 november 1923 een putsch die in bloed werd gesmoord. Vijftien jaar later, op 9 november 1938, – Hitler had de macht toen al vijf jaar in handen als ‘Führer und Reichskanzler’ -, bestormden opgezweepte mensenmassa’s joodse winkels en staken over heel Duitsland synagoges in brand. Het gebroken glas van de winkelvitrines verleende die omineuze dag vol antisemitische pogroms zijn naam: ‘Reichskristallnacht’.

Elk jaar herinnert de Duitse overheid aan wat toen het pad voor de Holocaust heeft geëffend. Dit jaar is ‘9 november’ nog delicater, gezien de talloze antisemitische acties en dreigementen die de afgelopen weken en dagen tijdens pro-Palestijnse betogingen in grote Duitse steden zoals Berlijn en Hamburg hebben plaatsgevonden.

Vernederend verdrag

Aan de Hitlerputsch zelf wordt op 9 november niet herinnerd, of het moest bij een rond jaartal zijn. En dat is nu het geval. Over het jaar 1923 als achtergrond van die (mislukte) putsch zijn in Duitsland al wel verschillende boeken verschenen. Het was een crisisjaar met de bezetting van het Ruhrgebied door Franse en Belgische troepen – een vernedering voor de Duitsers – met een duizelingwekkende inflatie en met communistische opstanden in Saksen en Thüringen (‘Roter Oktober’).

De Republiek van Weimar moest de gevolgen van het bestraffende en vernederende verdrag van Versailles dragen, kampte met economische problemen en leed onder een vertrouwenscrisis bij een groot deel van de bevolking.

Schuld

Op 9 november 1918 had de sociaaldemocraat Philipp Scheidemann in Berlijn de republiek uitgeroepen. Zijn partij, de SPD, nam de teugels van de macht in handen en stond zo aan de wieg van een volwaardige parlementair-democratische republiek die later bekend zou worden als de ‘Weimarer Republik’ (naar de afkondiging van haar grondwet in Weimar in 1919).

Hitler was al sinds februari 1920 in München beginnen timmeren aan zijn politieke carrière als voorzitter van de NSDAP. De Republiek van Weimar vormde voor hem het symbool van de nationale vernedering. Hij fulmineerde in het bijzonder tegen de SPD en tegen de joden die hij de schuld van de Duitse nederlaag en het zwichten in Versailles in de schoenen schoof.

Bevel

Gefascineerd door Mussolini’s Mars op Rome in 1922 rijpte bij Hitler de gedachte om vanuit zijn Beierse thuisbasis op te rukken naar Berlijn en er samen met Erich Ludendorff, de voormalige stafchef van de Oberste Heeresleitung, een ‘nationale dictatuur’ te vestigen.

Het klimaat in Beieren was het ‘Reich’, de nationale overheid, vijandig gezind. De deelstaat werd bestuurd door een conservatief triumviraat dat bestond uit Generalstaatskommissar Gustav Ritter von Kahr, generaal Otto von Lossow, de commandant van de Beierse divisie van de Reichswehr, en Hans Ritter von Seißer, de chef van de Beierse politie. De ‘Völkischer Beobachter’, de partijkrant van de NSDAP, had haar lezers opgejut tegen Rijkspresident Friedrich Ebert (SPD) en opperbevelhebber van het leger, Hans von Seeckt. De ‘Reichswehrminister’ had daarop Lossow gevraagd de NSDAP-krant te verbieden. Die legde dat bevel naast zich neer en werd daarom ontslagen door Berlijn. Lossow onttrok de Beierse divisie van de Reichswehr aan het nationale gezag. Daarmee voltrok zich de breuk tussen de rijksregering en Beieren.

Mars

Op 8 november hield Kahr een voordracht in de Bürgerbräukeller in München. Hitler vreesde dat Kahr hem in het conflict met Berlijn de loef wilde afsteken. Hij liet het gebouw door zijn Sturmabteiliung (SA) omsingelen en zette Kahr, Lossow en Seißner onder druk om de basis te leggen voor een ‘Rijksregering Hitler’. De drie heren speelden het spel mee, maar maakten van een korte verplaatsing van Hitler naar een kazerne wat verderop gebruik om zich uit de voeten te maken. Ze mobiliseerden de plaatselijke politie- en legereenheden tegen de putschisten.

De volgende ochtend, op 9 november, daagde het Hitler en de zijnen dat hun putsch geen kans op slagen had. Ludendorff stelde voor om toch nog een mars naar de Feldherrnhalle te organiseren om op zijn minst de publieke opinie voor zich te winnen. Een tweeduizend nationaalsocialisten marcheerden naar de Odeonsplatz. Daar botsten ze op een politiecordon. Het kwam tot een vuurgevecht waarbij veertien nationaalsocialisten en vier politieagenten de dood vonden. Hitler ontsnapte als bij wonder aan de dood. De diplomaat en nationaalsocialist Max Erwin von Scheubner-Richter, met wie Hitler de armen had ingehaakt, zeeg getroffen neer. In zijn val sleurde hij Hitler mee wiens schouder daardoor uit de kom geraakte.

Met Scheubner-Richter verloor de NSDAP wel een opmerkelijk man. Scheubner-Richter was tijdens de Eerste Wereldoorlog als viceconsul op post in Erzurum (Turkije) en had een brief aan de Duitse ambassadeur in Constantinopel geschreven om (vergeefs) tegen de Armeense genocide te protesteren.

Proces en gevangenis

De putsch was mislukt, maar dat legde Hitler geen windeieren. Normaal gezien had het Reichsgericht in Leipzig over de putsch moeten oordelen. Hitler zou dan zeker wegens hoogverraad tot een jarenlange gevangenisstraf veroordeeld geweest zijn en als Oostenrijker wellicht ook het land uitgezet zijn. Ook zou de bedenkelijke rol van Kahr en Lossow in de botsing met het Reich en in het hele putschgebeuren aan het licht gekomen zijn.

Maar de Beierse justitie vond het omwille van dit laatste element wijselijk om het proces in München te laten plaatsvinden (van 22 februari tot 1 april 1924). Hitler kwam er vanaf met een vrij milde straf van vijf jaar met uitzicht op een vroegere voorwaardelijke invrijheidstelling. Van uitwijzing was geen sprake.

Het proces in München bezorgde Hitler een platform om bij het volk zijn ideeën te verkondigen. De gevangenisstraf in Landsberg maakte van hem een ‘martelaar’. Hitler kon in de cel vrienden en sympathisanten ontvangen en zich, onder meer met het schrijven van Mein Kampf, bezinnen over zijn toekomstige strategie. Na zijn vervroegde vrijlating in december 1924 zwoer hij zich geen tweede keer aan dezelfde steen te stoten. Een gewiekste strategische aanpak zou hem nauwelijks acht jaar later naar de top leiden, het ambt van Reichskanzler.

Max Erwin von Scheubner-Richter

100 jaar en 1 dag geleden: de Hitlerputsch