De coronacrisis heeft gezorgd voor een ongekende inzet van middelen en investeringen in het ontwikkelen van vaccins. In verschillende labo’s gaan wetenschappers aan de slag met nieuwe en oude technologieën. Dirk Jochmans van het Rega Instituut aan de KU Leuven werkt als onderzoeksmanager aan een vaccin gebaseerd op een aloude en beproefde technologie. Wim Tiest van eTheRNA is betrokken bij het onderzoek naar een zogenaamd tweede generatie mRNA-vaccin. Beide heren benadrukken het belang van het verspreiden van correcte informatie over vaccins, ondanks de complexiteit van het onderwerp.

De ouwe getrouwe

Onder de vleugels van prof. dr. Johan Neyts gaan ze in het Rega Instituut aan de slag met een vaccin op basis van het oude en beproefde gele-koortsvaccin. Dirk Jochmans legt uit. ‘Het gele koortsvaccin werd in 1938 ontwikkeld door Max Theiler. Hij mocht er destijds de Nobelprijs voor de geneeskunde voor ontvangen. Sindsdien werden ruim 800 miljoen mensen gevaccineerd. De veiligheid van dit platform is dus onweerlegbaar bewezen.’

‘Het gaat hier om een afgezwakt levend virus, dat verschillende immuunresponsen opwekt. Zo worden er niet alleen antistoffen aangemaakt, maar krijg je ook cellulaire immuniteit. Dat is belangrijk voor de langdurige werking van het vaccin. Het gele-koortsvaccin geeft een levenslange bescherming na één enkele toediening. Daar komt dan ook nog de absoluut bewezen veiligheid bij. In de 80 jaar dat het gebruikt wordt werden er quasi geen bijwerkingen opgetekend.’

Jochmans gelooft enorm in de slaagkansen van de coronavariant van het vaccin die ze sinds januari 2020 ontwikkelen. ‘Op dit moment zitten we nog niet in de klinische testfase op menselijke proefpersonen, maar alle onderzoek op proefdieren wijst op succes. Zo hebben we kunnen vaststellen dat bij hamsters er snel antistoffen worden aangemaakt, wat een onmiddellijke bescherming biedt. Maar ook het vormen van cellulaire immuniteit zien we optreden. Dat wijst erop dat de levenslange werking van het oorspronkelijke gele-koortsvaccin overgedragen wordt op het nieuwe coronavaccin. Daar komt nog bij dat dit vaccin gewoon in een koelkast bewaard kan worden. Dat maakt de distributie wereldwijd veel gemakkelijker.’

Wim Tiest treedt dit bij. ‘Het onderzoek van professor Neyts vordert blijkbaar goed. Het leuke is dat het ook tegelijkertijd een gele-koortsvaccin blijft. Vooral voor ontwikkelingslanden is dit een mooi pakket. Voor gele koorts zorgt het bovendien voor een levenslange bescherming. Of dit voor het coronavirus ook het geval gaat zijn, zal nog moeten blijken uit de data. In elk geval is het één van de weinige platformen dat — toch voor gele koorts — levenslang beschermd. Het is een platform dat voor een heel sterke respons zorgt. Dat is al een aanwijzing dat het langdurig zou werken.’

Nieuwe technologie: mRNA-vaccins

Er zijn momenteel nog honderden vaccins in ontwikkeling. Tiest zelf is betrokken bij de ontwikkeling van een mRNA-vaccin. Hij legt uit hoe dit werkt. ‘Het mRNA codeert voor een eiwit dat normaal wordt afgescheiden door het coronavirus. Dat eiwit moet dan een afweerreflex opwekken en zorgt voor de aanmaak van antilichamen. Het mRNA dient enkel als boodschapper om het eiwit door het eigen lichaam aan te laten maken in plaats van het rechtstreeks in te spuiten. mRNA heeft het voordeel dat het rechttoe-rechtaan is: je hebt een boodschap die één op één wordt vertaald naar een eiwit.’

‘Conceptueel zijn de risico’s met mRNA beperkter dan bij een nieuw vectorvaccin‘, stelt Tiest. ‘Bij een nieuwe vector — wat eigenlijk een (afgezwakt) virus is — is de aanpak minder specifiek. Dit betekent dat dit virus op meerdere plaatsen (cellen) tot expressie kan komen. Het risico bestaat ook dat er weerstand wordt opgebouwd tegen de vector, hetgeen vooral voor boosters problematisch kan zijn.’

‘De mRNA-techniek op zich is vrij zuiver qua aanpak. mRNA is ook zeer vluchtig. Vandaar dat het niet goed bewaart en dat je momenteel die zeer lage vriestemperaturen nodig hebt. Wanneer je het onbeschermd inspuit, is dat direct verdwenen. Daarom dien je het toe in een “verpakking”. Meestal zijn dat lipiden. De risico’s zijn eigenlijk beperkt en zitten vooral in de reactie van de mens op de “verpakking”. Daar zitten componenten in die mogelijk een reactie of een ontsteking kunnen uitlokken. Daar moet je mee oppassen, maar het mRNA-concept op zich is een van de veiligere methodes die we kunnen gebruiken.’

Ongekende wetenschappelijke doorbraken

Jochmans benadrukt dat de huidige gezondheidscrisis gezorgd heeft voor een ongekende boost in de ontwikkeling van vaccins. ‘Het wetenschappelijk onderzoek heeft op dit gebied een nieuw elan gekregen. De doorbraak met nieuwe technologieën die tot nu toe in de schuif lagen is ongezien en komt misschien maar één maal om de honderd jaar voor.’

Tiest beaamt dit en ziet mogelijkheden die verder gaan dan de huidige coronacrisis. ‘Hier gaan sowieso nieuwe technologieën uit voortkomen die een aantal zaken gaan mogelijk maken die tot nog toe moeilijk waren. Het is zeer waarschijnlijk dat een universeel griepvaccin terug op tafel komt. Dat is ook de richting waar wij bij eTheRNA over nadenken. Ons platform is zeker ook te gebruiken voor influenza. Naast corona is dat één van de andere indicaties waar het perfect bij zou passen. Er staat in de wereld van de vaccins heel wat te gebeuren. Er beweegt enorm veel door de enorme investeringen in middelen en technologie die in het kader van corona gedaan worden.’

Ook toekomst voor andere pathologieën

Net daar zit volgens Tiest het goede nieuws. ‘De vaccins tegen virussen zoals griep — corona zit in dezelfde hoek — zijn tot nu toe met de beste wil van de wereld nooit beter geworden dan 70% beschermingsgraad. Hetgeen we nu zien met percentages van 90 à 95, is totaal onuitgegeven. Dit is een doorbraak in de vaccintechnologie. Ik kan me voorstellen dat de volgende generaties griepvaccin niet meer gemaakt gaan worden met de klassieke technologie. Ik vermoed dat mRNA-vaccins heel snel op het toneel gaan verschijnen. We gaan dan wel over vaccins beschikken die 90 à 95% beschermingsgraad bieden. Dan komen we in een hele andere wereld, ook voor griep.’

Op de vraag of de studies die uitkomen op zo’n hoge beschermingsgraad niet wat optimistisch zijn door het beperkte onderzoek dat er rond werden gevoerd, antwoordt Tiest zelfverzekerd. ‘De data van Pfizer zijn nu gepubliceerd en die studie kan je toch niet klein noemen. Het eindpunt dat ze vooropgesteld hebben is het aantal bevestigde covid-19-gevallen — de ziekte — in de gevaccineerde groep ten opzichte van de placebogroep. Statistisch is dat de sterkste indicator. Je bent ziek of je bent het niet. Hetgeen bemoedigend is dat de andere mRNA-vaccin-concurrenten ook aan dezelfde waardes geraken. Dat spreekt toch voor het platform.’

Als startup de niche opzoeken

De startup eTheRNA waarbij Tiest actief is ging op zoek naar een andere invalshoek dan de grote spelers op de markt. ‘Wij hebben gekozen voor een piste die niet direct beschikbaar gaat zijn. We zijn nog bezig met ons preklinisch onderzoek, maar we mikken op een vaccin dat cross-corona-beschermend werkt. We zijn niet uitgegaan van een unieke proteïnesequentie zoals die nu circuleert, maar van een mix van stukjes vanuit het virus. Bij de screening zijn we gaan kijken in hoeverre die gemeenschappelijk zijn met Sars-1, Mers en zelfs verkoudheidscorona.’

‘Zo zijn we gaan zoeken naar een oplossing die ons de beste kans geeft om het virus af te weren, ook als het begint te muteren of combineren. Ons vaccin wordt daarom ook beschouwd als een tweede-generatievaccin. Daarbovenop werken we ook aan een internasale toediening. Dat betekent dat het in de vorm van een neusspray kan worden toegediend. Logistiek en naar veiligheid van gebruik biedt dit een aantal belangrijke voordelen.’

2021-2022

Tiest kan in de huidige fase van het project nog geen datum voorop stellen waarop hun vaccin geïntroduceerd gaat worden. ‘We hopen in de loop van 2021 met de klinische tests te beginnen. We kijken ook meer naar de langere termijn. Het is de bedoeling om een breed platform te ontwikkelen voor infectieziekten.’

Jochmans heeft wel een concrete tijdlijn voor ogen. ‘Zoals het er nu voorstaat denken we klaar te zijn tegen eind 2021, begin 2022. Dat is zelfs een eerder conservatieve inschatting.’

Max Theiler

De toekomst van vaccins: ‘Zo een technologische doorbraak komt maar eens in de 100 jaar voor’