Sinds enige tijd is het zomerpaleis van de paus in Castel Gandolfo te bezichtigen door het grote publiek. De huidige paus heeft immers besloten om in de zomermaanden in zijn logement in het Vaticaan te blijven. Hij vond het dan ook maar terecht dit historisch erfgoed via de Vaticaanse musea te ontsluiten. Alvast een plaats die bij een volgend bezoek aan de eeuwige stad niet op het verlanglijstje mag ontbreken.

Onderduiken in de pauselijke vertrekken

Juist voor het betreden van de slaapkamer en huiskapel van de paus, een ruimte waar men onwillekeurig zachter gaat praten wetende dat op deze plaats verschillende pausen het tijdelijke met het eeuwige wisselden, zien we een aantal oorlogsfoto’s. Ze herinneren aan de actie van paus Pius XII om Joden van de holocaust te redden. Daartoe bood hij hen een veilig onderkomen in deze pauselijke vertrekken. Ook in andere kloosters in Rome konden vele Joden onderduiken en zo het transport naar het concentratiekamp ontlopen.

Verschillende historische studies hebben ondertussen uitgewezen in welke moeilijke situatie paus Pius XII zich bevond. Hij balanceerde voortdurend tussen het al dan niet duidelijker stelling innemen en de vrees om nog grotere represailles te ontlokken bij het naziregime. In Rome, vanuit het Vaticaan, deed hij alvast wat hij kon. Hij mobiliseerde de mensen rondom zich. En hij moedigde hun aan om zich het lot van de Romeinse Joden aan te trekken. En ook via nuntiaturen deed hij heel wat om in verschillende landen Joden te helpen. Zo heeft de toenmalige nuntius in Athene, de latere paus Johannes XXIII, duizenden Joden via valse paspoorten van het transport gered.

Eenzijdig negatief beeld

Had paus Pius XII zich openlijker moeten uitspreken tegen het nazisme? Die vraag klinkt met de regelmaat van de klok. In het toneelstuk Der Stellvertreter van Rolf Hochhut in 1963 werd een zeer eenzijdig en provocerend negatief beeld van deze paus opgehangen. Zo ook bij het verschijnen van het boek Hitler’s Pope van Cornwell in 1999. Sindsdien is deze discussie nog aangescherpt. Ook Belgische historici hebben zich gebogen over de vraag naar de invloed of juist het gebrek aan invloed van de paus op het nazisme. Dirk Verhofstadt was één van hen. Hij publiceerde daarover in 2008 het boek Pius XII en de vernietiging van de Joden.

‘De paus pleegde schuldig verzuim’

Volgens een artikel in De Morgen van 24 juni laatstleden had Dirk Verhofstadt de gelegenheid om enige dagen voordien de zogenaamde geheime Vaticaanse archieven te bezoeken. Heel recent werd daar de periode van paus Pius XII vroegtijdig voor onderzoek geopend. Volgens genoemd artikel in DM gaat het over niet minder dan twintig miljoen documenten. Het zal jaren vergen om deze verder te bestuderen. Maar Vlaamse wetenschappers hebben kennelijk deze lange onderzoeksperiode niet nodig. Na een paar uur archiefwerk of wat dit ook mocht betekenen, verklaarden ze heel plechtstatig: ‘De paus pleegde schuldig verzuim’. Dat is, nog steeds volgens het artikel, voor Verhofstadt zonneklaar.

Nog schokkender is de verklaring dat — ik citeer — ‘de grootste morele fout die paus Pius XII en de katholieke Kerk begingen, was dat ze de Duitse bevolking zowel voor als tijdens de oorlogsjaren overtuigden van het rechtmatig gezag van Hitler en de nazi’s. Dat ze de Duitsers ervan overtuigden dat het naziregime niet handelde tegen de christelijke beginselen op het vlak van de rassenpolitiek.’ Dat is toch een zware veralgemening. Denken we alleen al maar aan alles wat bijvoorbeeld mgr. Von Galen, de bisschop van Münster, in het toenmalige Duitsland deed om het regime aan te klagen.

Het snijpunt van Kerk en maatschappij

Bovendien komen andere onderzoekers tot andere en meer genuanceerde conclusies. Zo heeft de gerenommeerde kerkhistoricus Jezuïet Peter Gumpel gedurende zijn ganse leven alle documenten met betrekking tot paus Pius XII bestudeerd. Hij kwam tot een ander, op vele punten tegengesteld en genuanceerd besluit.

Als men vanuit een vooringenomenheid aan historisch onderzoek begint en bewust op zoek gaat naar documenten om de ingenomen stellingname kracht bij te zetten en te bewijzen, en andere documenten bewust aan de kant laat, kunnen we allereerst vragen stellen bij de gevolgde methodologie en de wetenschappelijke ernst ervan. Vandaag blijkt steeds meer dat men de geschiedenis heel eenzijdig a posteriori gaat interpreteren en beoordelen met een hedendaagse bril. De context op het vlak van tijd, cultuur en andere omstandigheden lijken niet meer van tel. Pius XII was een figuur die op het snijpunt van Kerk en maatschappij stond, tijdens één van de meest verwarrende tijden van onze recente geschiedenis.

Het is dan ook gemakkelijk om een dergelijk figuur heel eenzijdig te beoordelen. Om hem in een vakje te stoppen: te diplomatiek, te aarzelend, te pastoraal… Deze paus zal zeker kenmerken van ieder vakje hebben gehad. Hem zomaar beschuldigen van schuldig verzuim is echter toch zeer verregaand. Al klinkt het vandaag natuurlijk uiterst populair. Gelukkig zijn er niet veel standbeelden van deze paus. Anders zou al vlug de vraag klinken om deze onmiddellijk omver te halen. In Rome is er alvast één. Een wel opvallend beeld nabij San Lorenzo, ter herinnering aan zijn blitzbezoek aan dit juist gebombardeerde deel van Rome. Het klinkt niet erg geloofwaardig om paus Pius XII van schuldig verzuim te betichten. Hij verliet toen immers onmiddellijk het Vaticaan om de Romeinse slachtoffers van het bombardement nabij te zijn en hen moed in te spreken.

Voorzichtig met de term ‘schuldig verzuim’

Ik ben helemaal geen expert in de figuur van paus Pius XII, maar ik heb er wel al één en ander over gelezen. En daarom wil ik pleiten voor grondig wetenschappelijk onderzoek en daardoor wellicht genuanceerde conclusies met betrekking tot deze oorlogspaus. Prof. Verhofstadt gaat in september opnieuw naar Rome. Hij zal er opnieuw werken in het archief. Misschien zou hij dan best ook eens zijn tijd nemen om ook mensen te spreken die over deze materie vóór hem reeds jarenlang degelijk wetenschappelijk werk hebben verricht. En vooral zou hij héél voorzichtig moeten om de vernietigende term ‘schuldig verzuim’ in de mond te nemen. Misschien zal zijn finaal oordeel dan toch wel wat milder zijn.

mgr. Van Galen

Pius XII, de oorlogspaus