Inge Neven en Johan Sanctorum hebben allebei gelijk: de lage vaccinatiecijfers in Sint Joost-ten-Node en de veel hogere cijfers in de Brusselse rijkere gemeenten in het zuiden, de ‘Woluwes’ en Watermaal-Bosvoorde, hebben wel degelijk te maken met de socio-economische status, de opleiding zeg maar, van hun bevolking. Dat is een open deur intrappen. Allochtone gemeenschappen zijn oververtegenwoordigd in de arme stadsgedeelten zowel in Brussel als in gelijk welke grootstad van gelijk welk welvarend land.

Inkomen, en bijgevolg opleiding, hebben veel te maken met gezondheids- ‘literacy’ waaronder ook vaccinatiebereidheid valt. Daarover zo meteen meer. Sanctorum verwijt de politici dat ze, om electorale redenen, passief toezien en de allochtone bevolking niet tot volksverheffende daden aansporen. Schuldig verzuim, met andere woorden.

Gezondheidsgradiënt

Gezondheid is niet gelijk verdeeld. Scholing en gezondheid lopen parallel. Daar bestaat ontelbaar veel wetenschappelijk onderzoek over (aanrader: het werk van Michael Marmot uit 1945, The Status Syndrome en The Health Gap). Zowat alle chronische ziektes, van hoge bloeddruk, obesitas, diabetes tot sommige vormen van kanker (long-, maag-, lever-, baarmoederhals-), maar ook roken, zelfmoord, verkeersongevallen, vroeggeboorte, depressie en andere psychiatrische aandoeningen komen vaker voor naarmate de opleiding lager is.

Dit is geen O-1 fenomeen waarmee ik bedoel dat het niet zo is dat er twee groepen zijn, de laagopgeleide en de hoogopgeleide. De gezondheidsstatus gedraagt zich als een trap: de hoogstopgeleide is -gemiddeld- het gezondste en leeft het langst, dan komt de iets minder hoogopgeleide enz. tot de laagstopgeleide die, gemiddeld, het minst lang leeft en ook de meeste sukkeljaren telt. In het jargon zegt men dat gezondheid zich presenteert als een sociale gradiënt. In ons land zou het verschil in levensverwachting tussen de hoogste en laagste opleidingsgraad gemiddeld 7 jaar voor mannen en 4 jaar voor vrouwen bedragen. Mensen zonder diploma hebben gemiddeld twintig sukkeljaren, universitaire masters zeven.

De Schoolmeester

In de jaren vijftig was hooguit tien procent van de Vlaamse bevolking (hoog)geschoold. Vandaag heeft de helft van de bevolking een diploma hoger onderwijs. Waar komen mijn echtgenote en ik vandaan? Van onze acht grootouders had niemand een diploma middelbaar onderwijs. Van onze vier ouders had er één een humanioradiploma en één een hogeschooldiploma. Van de vijf kinderen haalden er vier een universitair diploma. Dit is het verhaal van miljoenen Vlamingen. In twee generaties evolueerde Vlaanderen van een ongeschoolde naar een geschoolde samenleving.

Dit is wat zich in alle West- Europese landen heeft voorgedaan. Ik kom uit de generatie waar de ouders tegen hun kinderen zegden dat ‘ze goe moesten leren’. Het was ook de tijd dat de schoolmeester nog thuiskwam om tegen de ouders te zeggen dat hun kind potentieel had en dat ze hem/haar moesten laten doorleren. Het resultaat van de scholing was dat de welvaart sterk toenam en waar welvaart groeit, neemt de gezondheid en de levensverwachting toe. In 1950 werd de Vlaamse man gemiddeld 62 jaar, nu bijna 82, de Vlaamse vrouw werd gemiddeld 67 jaar nu 84.

Religie

De scholingsgraad van de bevolking verhogen is waarschijnlijk de nuttigste stap om de volksgezondheid te verbeteren. De drang om een diploma te verwerven zou ik graag vaker zien bij de allochtone gemeenschap. De dames Almaci en Demir of de heer Mahdi loven in interviews de rol van hun ouders in hun volharding om de kinderen te laten studeren. Ik besef dat allochtonen het moeilijker hebben dan autochtonen. Ja, er is discriminatie, reden waarom sommige allochtone Belgen zeggen dat een diploma hen niet verder helpt. Daar moeten we aan werken. Ja, er is de islam. Een godsdienst die, vind ik, te vaak aangewend wordt om het ‘anders zijn’ te benadrukken. Ik ben zelf atheïst maar begrijp goed het belang van godsdienst.

Ze versterkt de samenhorigheid, geeft troost en voor veel mensen is godsdienst een leidraad tot een zinvol leven. Maar, in de samenleving mag godsdienst niet boven de wet staan. Dat zou elke gelovige moeten beseffen en dan schieten we al een eind op. Toezicht op religie is altijd aangewezen. Op elke religie. Ik kan nog steeds niet bevatten dat de voorbije halve eeuw katholieke priesters tienduizenden jongetjes hebben verkracht en daar meestal mee wegkwamen.

Covid-19 is een sociale ziekte

Allochtone, maar ook autochtone arme mensen, laten zich minder vaak vaccineren. In zowel The British Medical Journal als JAMA kun je lezen dat besmetting met Covid-19 ‘a social disease’ is, en vaker voorkomt bij arme mensen omdat ze krapper behuisd zijn, dus meer op elkaars lip zitten, minder frequent afstandswerk kunnen verrichten, armoede de cognitieve vaardigheden aantast waardoor mensen slechtere beslissingen nemen en minder goed het ABC van voorzorgsmaatregelen toepassen. Tot slot zijn ze vatbaarder voor allerhande cowboyverhalen à la ‘Bill Gates heeft ons via het vaccin onder controle’.

Hoe los je dit op? Geen gemakkelijke taak. ‘Wil je dingen op lange termijn veranderen, begin in de buik van de moeder’ is een raad van mijn destijdse Nederlandse opleider. Ik raad u aan het boek over het Rotterdamse project ‘Generation R’ te lezen: Gezond opgroeien. Van een kwetsbare naar een kansrijke start. (Te bestellen bij de Erasmusuniversiteit: generationr@erasmusmc.nl .) In 2000 besloten de overheid, de Universiteit en het UMC Rotterdam tienduizend kinderen van 0 tot 18 jaar komende uit de achtergestelde Rotterdamse wijken, op te volgen en waar nodig bij te sturen.

De onderzoekers kwamen heel wat te weten over bv. het belang van een goede zwangerschap, maar het bijsturen bleek een pak moeilijker en bepaald geen succes. Ik denk dat een beetje dwang soms geen kwaad kan. Dwang wil zeggen: wetten maken voor iedereen maar met als doel vooral de gezondheid van de laaggeschoolde te verbeteren. Het doet mij denken aan de wet uit 1919 van de socialistische minister Emile Vandervelde ter beteugeling van de dronkenschap. De wet gold voor iedereen, maar had meer effect op de arbeider die anders zijn zuur verdiende loon zou verkwisten in de herberg en zijn gezin in armoede storten.

Scholing en Wetten

Alles zetten op scholing en dat steunen met goede wetten. Hier volg ik het spoor van epidemioloog en professor emeritus van de Erasmusuniversiteit Rotterdam Johan Mackenbach die ik enkele jaren geleden interviewde: ‘In onze ingewikkelde samenleving zie je dat laagopgeleide mensen de cognitieve vaardigheden missen om in de eerste twintig jaar van hun leven boven het gemiddelde te komen. En die achterstand dragen ze de rest van hun leven met zich mee. Ik zou de schoolplicht verlagen tot de leeftijd van twee jaar omdat voorschoolse opvoeding zeer belangrijk is. Instappen op drie jaar is misschien al te laat. Maar er is meer. Ongezond gedrag bijvoorbeeld gaat verder van generatie op generatie (ouders dik, kind dik). Zo ontstaat er een overdracht van achterstand over de generaties heen.’

En daar kan de politiek iets aan doen? Mackenbach: ‘Jazeker, hoe meer het gezonde gedrag van mensen afhangt van hun eigen inzichten en keuzes, des te meer ruimte is er voor het ontstaan van gezondheidsverschillen tussen de mensen. Hoe minder het gedrag afhankelijk is van die individuele instellingen, des te kleiner zullen de verschillen zijn. Ban je het roken uit de publieke ruimte of van de werkvloer, dan hoeft niemand te denken: ‘Ga ik nu roken of niet?’ Het mag gewoon niet. Via omgevingsveranderingen trachten schadelijk gedrag te beïnvloeden is bijgevolg een betere manier om gezondheidsverschillen te verkleinen dan via het aanspreken van de individuele inzichten.

Geen optie

Keren we terug naar de inleiding. De Brusselse achtergestelde wijken verder laten verloederen is geen optie, we creëren oncontroleerbare no-gozones en we compromitteren de komende generaties. Iedereen verliest. Het grootste obstakel is politiek. Om de verkiezingsslogan van wijlen Dehaene, geparafraseerd door de krant De Tijd, te citeren: ‘De weg is lang, geen enkele gids ervaren’.

Michael Marmot

Vaccinaties in Brussel: ‘Geef Sint-Joost-ten-Node niet op’