Ooit gehoord van de bibliotheek de Franse Nederlanden? Vijftig jaar geleden werd deze unieke bibliotheek plechtig ingehuldigd in Kortrijk. Het moest een belangrijk centrum en archief worden voor de studie van Frans-Vlaanderen en de Nederlanden in Frankrijk. Resultaat van een halve eeuw Vlaamse universitaire emancipatie: een oorverdovende stilte én een slapende cultuurschat bij de Kulak.

De oprichting

Het was een bonte waaier van intellectueel West-Vlaanderen die, in oktober 1972, verzameling had geblazen in het groot auditorium van een splinternieuwe Kulak in Kortrijk. Aanleiding was de academische zitting voor de oprichting van de bibliotheek De Franse Nederlanden. Prominent volk was aanwezig. Bekende namen als de schrijver André Demedts, Luc Verbeke de bezieler van het Komitee voor Frans-Vlaanderen, Jozef Deleu van de stichting Ons Erfdeel, historicus Dr. Eric Defoort. En ook verschillende vertegenwoordigers van de stichting Zannekin, zonder wie dit boekenfonds nooit in Kortrijk was terechtgekomen.

De kern van dit boekenfonds berustte op de overname van de bibliotheek van wijlen Jean-Marie Gantois (1904-1968). De bekende Frans-Vlaamse voorman was midden het tumult van mei ‘68 plots overleden. Om het te zeggen met de woorden van Dr. Eric Defoort in De Standaard van 28 oktober 1969: het ging om een erfenis van ‘140 lopende meters waardevolle boeken’. Een unieke en zeer waardevolle verzameling boeken en documenten allerlei over de Nederlanden in Frankrijk.

De stichting Zannekin had zich altijd geïnteresseerd in de geschiedenis van en ingespannen voor deze gebieden van de Nederlanden die vandaag buiten Vlaanderen en Nederland vallen. Zannekin was testamentair aangeduid als de verwerver van de bibliotheek en het archief van Gantois. De vereniging wou dit boekenfonds een nuttige bestemming geven. Er werd gezocht naar een waardevolle overnemer en een wervelend project. De stad Ieper was even in de running, maar liet het op het laatste moment afweten. De Kulak bleek uiteindelijk warm te lopen om een heuse bibliotheek over de Franse Nederlanden in Kortrijk te vestigen.

Jean-Marie Gantois

Ik heb me steeds afgevraagd waarom dit project niet ‘Jean-Marie Gantoisbibliotheek’ werd genoemd, naar de naam van de oorspronkelijke eigenaar. Dat was enigszins te begrijpen, om het project open te trekken en om de Kulak te profileren als een open poort aan de grens met Frans-Vlaanderen. Maar deze keuze paste vooral niet in het politiek-correct denken van toen. Men zag de boeken van Gantois graag komen, maar zijn naam kon men missen als kiespijn. Historische figuren voor de eeuwigheid de grond inboren in plaats van hun beweegredenen en de tijdsgeest trachten te begrijpen, weet je wel.

Het dossier Gantois ging voorbij aan de vraag naar schuld en onschuld van één persoon of één vereniging. Men had parallel het proces van de wandaden van het jakobijnse Frankrijk moeten voeren, die tot de Frans-Vlaamse etnocide en linguicide had geleid. De handhaving van culturele activiteiten in oorlogstijd zou dan als gevolg worden beoordeeld en niet als oorzaak.

Eric Defoort

De eerste jaren van de Bibliotheek de Franse Nederlanden waren veel belovend. Ook Frans-Vlamingen vonden de weg naar Kortrijk. De toen nog jonge Dr. Eric Defoort zette, als toenmalige bibliothecaris van de Kulak, zijn brede schouders onder het project. De boeken werden geïnventariseerd, waar nodig gebonden. Er volgden allerlei publicaties over de briefwisseling en het archief van Jean-Marie Gantois. Vele artikels over alle mogelijke figuren uit de kringen van Gantois werden gepubliceerd. De meeste verschenen in de publicaties van Ons Erfdeel, vandaag De Lage Landen.

De soms eenzijdige Hineininterpreterung van Eric Defoort met betrekking tot de figuur Jean-Marie Gantois bleek uiteindelijk geen beletsel om vorm te geven aan het project dat groeide van een geërfd boekenfonds tot een heuse bibliotheek en documentatiecentrum de Franse Nederlanden.

De neergang

De bibliotheek de Franse Nederlanden maakte in het begin vele vorsers en studenten gelukkig. Eric Defoort werd in 1982 benoemd als hoogleraar geschiedenis en hoofdbibliothecaris aan de Katholieke Universiteit Brussel. Of dat het begin van de neergang van het project luidde is niet duidelijk. Maar na enkele jaren naarstige arbeid werd het geleidelijk aan stiller rond de bibliotheek.

Ik heb er zeer mijn twijfels over dat de bibliotheek de Franse Nederlanden nog als dusdanig naar voren wordt gebracht door de Kulak, en dat ze nog even druk geraadpleegd wordt als in de beginjaren. Dat het fonds nog wordt aangevuld met nieuwe publicaties, zoals het uitdrukkelijk de bedoeling was, blijkt ook niet uit mijn persoonlijke ervaring.

Voor enkele van mijn persoonlijke publicaties die ik ooit de bibliotheek kosteloos stuurde kreeg ik zelfs geen dankwoord. Wie de mensen van de bibliotheek-commissie zijn die vandaag over dat alles moeten waken, conform het overnamecontract, mag Joost weten. Wordt het niet stilaan tijd dat de Kulak uit haar slaap ontwaakt?

Klachten

De ervaring die verschillende mensen met de Bibliotheek de Franse Nederlanden hebben bevestigen mijn ervaring. Ik weet van een verzameling Zuid-Afrikaboeken, onder meer uit het bezit van de schrijvers André Demedts en Jan Deloof, geschonken aan de bibliotheek de Franse Nederlanden. De gulle gevers hebben hier ook nooit meer van gehoord.

Ik weet dat, bij leven, de taalkundige en Frans-Vlaanderenspecialist Cyiel Moeyaert twijfelde of hij zijn papieren moest toevertrouwen aan de Kulak. Hij meldde me dat hij daar slechte ervaringen mee had en dat bepaalde van zijn vroegere giften spoorloos waren. Er bestaat een volledige inventaris van het archief van Gantois gemaakt door dr. Michiel Nuyttens. Zelfs de betrokkene twijfelt over wat er van het archiefmateriaal zelf geworden is.

De verantwoordelijkheid van een Vlaamse universiteit

Het archief van Jean-Marie Gantois is als het ware uniek en in die zin nog waardevoller dan zijn boeken. De Kulak heeft de plicht bekend te maken wat haar plannen zijn met dat archief dat ook alle Frans-Vlamingen aanbelangt. Het overnamecontract vijftig jaar geleden voorzag in duidelijke clausules over beheer en doelstellingen van het boekenfonds van Jean-Marie Gantois. Bepaalde voorwaarden worden duidelijk niet gerespecteerd.

Er is dringend nood aan meer transparantie over de werking, de plannen en ambities van de Kulak om de bibliotheek de Franse Nederlanden nieuw leven in te blazen. Vlaanderen kan zich niet permitteren zulk een fonds te verwerven, om dan jaren later dit patrimonium te verwaarlozen en het project in stilte te begraven. Frans-Vlaanderen verwacht snel een antwoord. Ik stel me tegelijk dezelfde vraag over de vele archieven en fondsen die bij Vlaamse Universitaire instellingen terechtkomen, hun toegankelijkheid los van de happy few, en hun veiligheid voor de toekomst.

Michiel Nuyttens

Een oorverdovende stilte heerst in de Kortrijkse bibliotheek de Franse Nederlanden