Dochter van de Duce?

Op 18 januari vond in Acquapendente de begrafenis plaats van Elena Curti, de laatste dochter van Mussolini. Ze was 99 jaar. Eigenlijk zou ik moeten schrijven vermoedelijke dochter, want absolute zekerheid daarover is er niet. Toen ik haar in december 2017 ging opzoeken in haar dorp in Lazio was het eerste wat ze me zei: ‘Ik heb nooit geweten of Mussolini mijn vader was en ik weet het nog steeds niet.’

Mijn mond viel open: schrijft ze zelf niet met stelligheid in haar memoires uit 2003 dat de Duce haar vader was? Bevestigen historici als Ray Moseley en Mimmo Franzinelli het vaderschap niet van de fascistische leider?[1] ‘Ik weet heel zeker dat ik de dochter van Bruno Curti ben, maar er bestaat geen wetenschappelijk bewijs voor’, zegde ze me. Ze liet een waas van onzekerheid hangen over de kwestie. Ik had de indruk dat ze speelde. Natuurlijk was Elena administratief gesproken de dochter van Curti, maar vanuit een biologisch oogpunt liet ze de deur op een kier: ‘Het is moeilijk voor mij over deze zaken te spreken. Ik voel een grote afstand en een zeker sarcasme.’

Mislukte vlucht

Ik wilde Elena Curti spreken in het kader van Het lijk van de dictator (2020), het boek dat ik aan het schrijven was over het levenseinde van Franco, Mussolini en Pétain en wat er met hun stoffelijke overschotten gebeurde. Zij was namelijk een bevoorrechte getuige van de laatste ogenblikken van haar vader. Op 25 april 1945 vertrok een colonne fascisten vanuit Milaan richting Como, op de vlucht voor de uit het zuiden oprukkende geallieerde troepen.

Het was waarschijnlijk de bedoeling de Zwitserse grens te bereiken. Elena Curti zat in een gepantserd voertuig met Alessandro Pavolini, leider van de fascistische partij, en met Mussolini. In de bergen boven de kustweg hielden de partizanen zich schuil en de colonne viel in een hinderlaag. Mussolini blonk niet uit door heldhaftigheid: hij vermomde zich als Duits soldaat, maar werd herkend door een verzetsman.

Elena Curti werd gearresteerd en kwam pas vrij na een tussenkomst van haar moeder die de partizanen ervan overtuigde dat de aanwezigheid van haar dochter in de colonne niet geïnspireerd was door ideologische sympathie, maar door de liefde van een dochter voor haar vader.

Mussolini en de vrouwen

Wat is het verhaal van Elena Curti? In het begin van de jaren 20 was haar moeder, Angela Cucciati, getrouwd met Bruno Curti, een overtuigd fascist. Het waren de jaren van het militante fascisme en van de Mars op Rome op 28 oktober 1922, die zou leiden tot de dictatuur van de Duce. Bruno Curti was een squadrista — lid van een paramilitaire knokploeg die optrad tegen alles wat links was. Ze schuwden daarbij de grove middelen niet. Bruno Curti was betrokken bij een ‘strafexpeditie’ tegen een hoogleraar die er het leven bij liet.

De ironie wil dat Curti in de gevangenis zijn vrouw aanmaande een woordje voor hem te doen bij de leider van de fascisten, Benito Mussolini. We kennen de manier waarop de toekomstige Duce met vrouwen omging en Angela Curti was een aantrekkelijke vrouw.

De jonge Elena

Op 19 oktober 1922 — precies negen dagen voor de mars op Rome — wordt Elena geboren. Op zevenjarige leeftijd ontmoet ze voor het eerst Mussolini. De dictator en de jonge moeder blijven elkaar zien. Na haar scheiding van Bruno Curti kan zij ermee leven slechts één van de talrijke vrouwen in het leven van de dictator te zijn. Het is pas in 1942, wanneer Elena twintig jaar is, dat Angela aan haar dochter bekent dat ze de dochter van de Duce is.

In de loop van de jaren 30 heeft de moeder toegang tot de hoogste regionen van het fascistisch regime en ze maakt daar ook graag gebruik van. Af en toe zakte ze af naar Rome, naar Mussolini’s bureau in het Palazzo Venezia, om verslag uit te brengen over wat er leefde bij de gewone mensen in Milaan, en ongetwijfeld ook om een intiem moment te delen. Wanneer het regime in elkaar stort en Mussolini wordt afgezet op 25 juli 1943, blijft Elena onvoorwaardelijk aan de kant van haar vader staan. Ze zal enthousiast deelnemen aan het avontuur van de Repubblica Sociale Italiana, de noordelijke rompstaat onder Duitse voogdij die geen lang leven beschoren is.

Een opportuniste?

‘Ik voel een zeker sarcasme’, zegde Elena Curti me in haar knus appartement waarvan de wanden bekleed waren met tekeningen en schilderijen van haar hand. Sarcasme, het woord intrigeerde me. De moederfiguur staat centraal. Wat gebeurde er precies in het begin van 1922, toen Angela Curti de leider van de fascisten ging opzoeken in de hoop haar man vrij te krijgen? Dat ze naar bed ging met hem, daarover bestaat geen twijfel. Maar Bruno Curti kwam vrij begin maart 1922. Strikt gesproken is het dus mogelijk dat Elena zijn dochter is — indien de moeder beviel op zeven maanden. ‘Mijn moeder was bang’, zegt Elena.

Ik probeer me de situatie in te beelden: politiek woelige tijden, communistische en fascistische milities bekampen elkaar op straat, een alleenstaande jonge vrouw, een man in de gevangenis beschuldigd van medeplichtigheid bij moord, een machtige politicus liefhebber van vrouwelijk schoon… En wanneer het kind geboren wordt is het mogelijk dat Mussolini de vader is — maar één ding staat buiten kijf: wie ook de vader is, Angela Curti heeft er belang bij te zeggen dat het de leider van de fascisten is. Is het daarom dat Elena het woord ‘sarcasme’ in de mond neemt?

Ze stelt haar moeder voor als iemand die handig heeft gebruik gemaakt van de situatie. Een opportuniste. Na al die jaren oordeelt Elena streng over haar moeder: ‘Moeders mogen dergelijke dingen niet doen’ — en daarmee bedoelt ze twee dingen: kinderen maken zonder met zekerheid te weten wie de vader is en, vooral, die onzekerheid doorgeven aan het kind… Met die twijfel worstelde de 95-jarige Elena Curti nog in december 2017 in Acquapendente.

Waarheid en mystificatie

Ik vroeg haar of het thema ooit ter sprake is gekomen tussen haar en de Duce. Neen, antwoordt ze, maar: ‘Hij wist dat ik het wist, dat mama het mij had verteld. Hij deed alsof hij niet op de hoogte was.’ Iedereen speelde een rol, denk ik bij mezelf. Het lijkt wel een van die Italiaanse filmkomedies uit de jaren 60. Maar welke ook de biologische waarheid is, het enige wat telt is dat Angela Curti altijd beweerd heeft dat Mussolini de vader van haar dochter was. Dit werd algemeen aanvaard in de jaren 30 en 40 en historici hebben het opgepikt.

Het is onmogelijk de waarheid te onderscheiden van een mystificatie waar iedereen in gelooft. Elena Curti vat het samen door te zeggen: ‘Ik stond bekend als de dochter van Mussolini.‘ Eén ding is zeker: haar moeder heeft haar ingeprent dat ze de dochter van de Duce is en Elena heeft haar leven in functie van dat gegeven opgebouwd en op die manier een kleine plaats veroverd in de geschiedenisboeken.

Je hebt nooit alle antwoorden

Waarom ging ik spreken met Elena Curti, op die winterse dag in Lazio? Waarschijnlijk omdat ik de behoefte voel om de kloof tussen heden en verleden te overbruggen, in een Don Quichot-achtige poging om de pols van de geschiedenis te voelen. In Les Misérables vertelt Victor Hugo hoe hij 41 jaar na de feiten het slagveld van Waterloo bezoekt en het krijgsgewoel voor zijn ogen ziet.

Ter plaatse gaan, de sfeer opsnuiven van een plek waar een historische crisis heeft plaatsgevonden, met getuigen spreken is een manier om de boekenwijsheid te overstijgen. Deze vrouw behoorde tot de intieme kring van Mussolini, maakte het roemloos einde van het regime mee aan de idyllische oever van het Comomeer en leefde daarna veertig jaar met haar man in het Spanje van Franco.

In december 2017 ontmoette ik een kranige, intelligente vrouw die zich niet haastte mijn vragen te beantwoorden, maar luidop nadacht over wat het betekent om een historische getuige te zijn. Wanneer ik haar ondervroeg over de gebeurtenissen aan het Comomeer in april 1945, antwoordde ze: ‘Hoe kan ik vandaag, in 2017, de waarheid weergeven van die ogenblikken?’ ‘Want’, ging ze verder, ‘vaak blijkt dat gebeurtenissen die toen futiel leken achteraf belangrijk waren’.

Ik hoorde een echo van wat de Franse historicus Marc Bloch, gefusilleerd door de Duitsers in juni 1944, ooit schreef: ‘Il n’y a pas de bon témoin.’ Na anderhalf uur nam ik afscheid van la Curti. ‘Heb ik alle antwoorden gegeven?’, vroeg ze, maar ze voegde er zelf meteen aan toe: ‘Neen, je hebt nooit alle antwoorden.’ En toen ik haar dankte voor het gesprek, kwam haar schalks karakter naar boven, ze maakte een grimas als een heks en zegde: ‘Nu heb je gezien wat voor een slecht persoon ik ben!‘

[1] Zie:
– Elena Curti, Il chiodo a tre punte, Pavia, Luculano, 2003;
– Ray Moseley, The Last Days of Mussolini, Sutton Publishing, 2006 (2004), p. 55;
– Mimmo Franzinelli, Il Duce e le donne, Milano, Mondadori, 2015 (2013), p. 119.

Mimmo Franzinelli

Bij de dood van Mussolini’s dochter Elena Curti