Van 10 februari tot 26 september loopt in het Maastrichtse Museum Bonnefanten ‘Engelenkeel’, een tentoonstelling met nieuw werk van Berlinde De Bruyckere. Zolang de reisrestricties gelden, zullen we vermoedelijk niet zelf kunnen gaan kijken. Gelukkig is er in afwachting van hernieuwd grensverkeer de fraaie catalogus die uitgeverij Mercatorfonds bij de tentoonstelling uitbracht.

Pakkende teksten

In het boek dat bij Engelenkeel hoort, staan de aangrijpende beelden van De Bruyckere in het gezelschap van vier niet minder pakkende teksten van Erwin Mortier. Uit Mortiers korte prozavignetten (tussen de 2 en de 5 pagina’s) spreekt eenzelfde serene sensibiliteit als uit de foto’s die Mirjam Devriendt van De Bruyckeres werken maakte.

Mortier en De Bruyckere vertegenwoordigen elk op hun domein het soort kunst dat op het eerste gezicht weinig uitleg behoeft. Hun teksten en beelden spreken voor zich, zeggen critici wel eens. Lees een tekst van Mortier en je weet zogezegd meteen waarover hij gaat. Idem met een beeld van De Bruyckere: kijk en je zal begrijpen.

Vormdenkers

En toch. Pas wanneer we ons de vraag stellen wat die werken dan wel precies ‘zeggen’, wordt duidelijk hoe moeilijk het is de eigenheid ervan te vatten in een andere ‘taal’ dan die van de kunst. De Bruyckere en Mortier zijn in de eerste plaats vormdenkers, kunstenaars die zich laten leiden door de materie die ze bewerken, niet door de ideeën die men over of naar aanleiding van die materie zou kunnen ontwikkelen.

De vraag bij dit soort kunstenaars is dan ook niet in de eerste plaats waarover hun werk gaat. De vraag is wel hoe ze erin slagen in een reeks van relatief onzichtbare handelingen (kunstgrepen) met aan de werkelijkheid ontleend materiaal (woorden in het geval van Mortier; hout, was en dierenhuiden in het geval van De Bruyckere) iets nieuws te doen ontstaan – iets dat we op het eerste gezicht wel snappen, maar dat we toch nooit ten volle blijken te kunnen doorgronden.

Figuren op de tippen van hun tenen

De Bruyckere en Mortier lijken me ook hierin verwante geesten: ze zijn niet het soort kunstenaars die graag de aandacht naar zich toe trekken. Het vormenspel dat in hun verbeeldingswereld centraal staat, is ingetogen en ingehouden, suggestief. Hun werk vraagt niet van lezers of toeschouwers dat ze met bewondering denken aan degene die het gemaakt heeft.

Maar evenmin geeft hun werk ons de indruk dat we het naar believen kunnen interpreteren en duiden. Daarvoor is dat werk te ‘realistisch’ of te ‘figuratief’: het stelt iets aan de orde, en dat iets is niet om het even wat. De nieuwe beelden die De Bruyckere in 2020 maakte, geven dat andermaal aan. We kunnen niet zomaar iets anders zien dan wat zich voor onze ogen bevindt: een reeks rechtopstaande figuren die op de tippen van hun tenen staan, maar die tegelijk op de grond lijken te worden gehouden door zware uit dierenhuid bestaande doeken.

Het engelengeslacht

De titels van de nieuwe werken (Arcangelo I, II en III en Sjemkel I, II, III en IV), suggereren dat we met engelen te maken hebben, net als de duidelijke uitstulpingen die hun verborgen vleugels op de rug van deze mysterieuze wezens maken. Ook in de verhalen van Mortier waren engelen rond – althans: dat wordt vermoed door vertellers en personages.

Waar staan al deze engelen voor? Het is de spreekwoordelijke vraag naar het geslacht van wezens die zich niet in de geijkte categorieën van het sterfelijke mensdom laten vangen. Ze zijn man noch vrouw, wit noch zwart, levend noch dood, aanwezig noch afwezig – ze stellen om al die redenen het probleem aan de orde dat ons denken geplaagd wordt door dit soort elkaar uitsluitende begrippen.

Zbigniew Herbert en J.M. Coetzee

Engelenkeel bevat naast de afbeeldingen van De Bruyckeres werk en de vier teksten van Erwin Mortier nog bijkomend angeliek materiaal. Daarin vallen vooral twee gedichten van de Poolse auteur Zbigniew Herbert op: ‘Het verhoor van de engel’ en ‘De zevende engel’. Dat laatste gedicht gaat over ‘Sjemkel’, de niet volmaakte engel die zijn naam geeft aan de vier werken die De Bruyckere rechtstreeks door Herberts gedicht liet inspireren.

De Bruyckere leerde het werk van Herbert kennen toen J.M. Coetzee haar attendeerde op diens gedicht ‘Apollo en Marsyas’. Dat gebeurde toen ze in een correspondentie met Coetzee aan het nadenken was over Kreupelhout, haar monumentale inzending voor de Biënnale van Venetië in 2013. Het gedicht inspireerde haar zeven jaar later tot een beeld (‘Marsyas’) dat sterk doet denken aan de andere engelenbeelden die op deze tentoonstelling centraal staan.

‘Het verhoor van de engel’

Marsyas was de mythologische sater die de god Apollo uitdaagde tot een wedstrijd om het best muziek maken. Apollo won en mocht vervolgers met de verliezer doen wat hij wou. Levend gevild eindige Marsyas aan een boom. Zouden de beelden van De Bruyckere getooid zijn met de huid van de kunstenaar die, mens zijnde, niet anders kon dan verliezen?

Hoe dan ook, de Verzamelde Gedichten van Herbert bleken ook voor Erwin Mortier een bron van inspiratie. Hij gaf De Bruyckere het boek in de zomer van 2020 cadeau. Van alle door Gerard Rasch uit het Pools vertaalde gedichten sprak vooral ‘Het verhoor van de engel’ de kunstenares onmiddellijk aan. Het gedicht leverde haar niet alleen de titel van de tentoonstelling op. De slotverzen ervan staan als motto vooraan in de catalogus:

‘uit het engelenhaar
druipen druppels was
en vormen op de vloer
een eenvoudige profetie’

De last van eenvoud

Waarom de scène die Herbert in zijn gedicht oproept, zo sterk tot De Bruyckere sprak laat zich snel vermoeden: de engel die verhoord wordt, moet tot spreken worden gebracht. Net als Marsyas wordt hij met het hoofd naar beneden gehangen. In plaats van bloed druipt uit zijn hoofd was, het favoriete materiaal van de kunstenares.

Wat het verhoor van de engel oplevert, is blijkens het laatste vers ‘een eenvoudige profetie’. De frase zegt iets over het werk van De Bruyckere (én over de teksten van Mortier). Dit is kunst die zonder ingewikkeld te doen stelling neemt in levenskwesties die het mensdom al eeuwen bezig houden. Kwesties die op zich eenvoudig zijn, maar zo lastig om mee om te gaan. Wat de engel onder dwang voorspelt, is op zich niet moeilijker dan dat: nu zijn we er nog, maar straks niet meer.

Turks mozaïek

De catalogus bij Engelenkeel doet wat de eerdere Mercator-catalogus bij Kreupelhout ook al zo voorbeeldig deed: het boek documenteert niet alleen een tentoonstelling, maar ook de wording van de kunstwerken die bij die gelegenheid aan het publiek getoond worden.

Tot die wordingsgeschiedenis behoort in dit geval ook een bezoek dat De Bruyckere in 2010 samen met Mirjam Devriendt bracht aan de Aya Sofia in Istanbul. Daar zag ze zoals zovelen de ‘mozaïek van de serafijnen’, een gigantische afbeelding van de engelen die volgens het Oude Testament het dichtst bij God staan. De foto’s die Devriendt van de mozaïek nam, maken mooi duidelijk hoe de vormentaal uit de Turkse moskee De Bruyckeres eigen engelen inspireerde.

Troostengel

In zijn instructieve bijdrage aan de catalogus maakt curator Stijn Huijts (directeur van het Bonnefanten) duidelijk hoe de meest recente werken van De Bruyckere passen in het intussen rijke oeuvre van de kunstenares. Daarbij biedt hij de lezer en bezoeker nog verdere denksporen: er zijn niet alleen de engelen van Rilkes Duineser Elegien, maar ook een mooi schilderij van Bellini waarop een engel het dode lichaam van Christus ondersteunt.

Over dat vroeg-zestiende-eeuws schilderij had De Bruyckere het in april van vorig jaar toen De Standaard haar naar een kunstwerk vroeg dat in haar ogen troost bracht. Tussen de beschermende vleugels van Bellini’s engel en de lamgemaakte vleugels van De Bruyckeres sculpturen lijkt op het eerste gezicht een wereld van verschil te zitten. De niet geringe verdienste van De Bruyckere is dat ze met haar werk die wereld van verschil openbreekt en ter discussie stelt. Haar beelden zetten ons samen met de teksten van Erwin Mortier aan het denken, telkens opnieuw en telkens op nieuwe manieren.

Mirjam Devriendt

Berlinde De Bruyckeres engelen zetten aan het denken