Willie van Peer, hoogleraar aan de Ludwig Maximilian Universiteit in München, schreef een opmerkelijk boek over de werkelijkheid achter het Nieuwe Testament. En het is niet zijn eerste. Weer een blikopener. Luc Pauwels sprak met hem.

Wetenschappelijk onderzoek naar de bijbelteksten, is dat er dan?

‘Ja, en dat is al vrij oud: minstens zo’n 500 jaar – natuurlijk is dat geen laboratorium onderzoek, maar historisch en taalkundig onderzoek. En pikànt: dat onderzoek is hier bij ons, in de Nederlanden, begonnen, en wel door Erasmus, geboren in Rotterdam. Hij verkeerde meestal in Vlaanderen, in Leuven en Anderlecht, waar je nog steeds zijn verblijf kunt bezoeken.’

Eenvoudig Grieks

Brengt dat ophefmakende zaken aan het licht?

‘Jazeker. Erasmus brengt in 1516 voor het eerst de tekst van het Nieuwe Testament uit in de oorspronkelijke taal. Tot dan werd dat in het Latijn overgeleverd. De evangelies zijn echter niet in het Latijn geschreven, maar in het Grieks. Niet het klassieke Grieks van Homeros, maar veel eenvoudiger Grieks – dat moest ook, want iedereen moest de ‘goede boodschap’ kunnen verstaan. Jezus sprak natuurlijk geen Grieks, maar Aramees. Het Grieks was in die tijd wel de belangrijkste cultuurtaal, en dus wilden de schrijvers van de evangelies ook die cultuurtaal gebruiken om hun goede boodschap te verspreiden.’

Zoekt u de polemiek? Wat overigens uw goed recht is…

(lacht) Ik hou wel van een pittige discussie, maar dat is in Vlaanderen bijzonder moeilijk. Wij hebben hier de traditie van de Verlichting gemist. Daardoor verworden meningsverschillen heel snel tot scheldpartijen, of erger nog, vijandelijkheden. Ik houd daar niet van, want ze brengen ons geen centimeter verder. Ik heb mijn hele professionele leven in het buitenland doorgebracht, en dan zie je hoe daar discussies onpersoonlijk worden gevoerd – wél met verve! – maar daardoor ook daadwerkelijk inzichten en begrip verdiepen. Wij moeten dat nog leren.

Mijn boek is ook in een ander opzicht niet polemisch: er staat niets in dat door specialisten niet wordt onderschreven. Het is gewoon een samenvatting (in gewone taal) van wat we (niet) weten, en waarover onder specialisten nog nauwelijks meningsverschillen bestaan. Het is dus, als je wilt, een ‘stand van zaken’.

Waarom zou je je daarmee bezig willen houden?

Niemand moet zich verplicht voelen, natuurlijk. Maar het Nieuwe Testament is wel de grondslag van onze hele samenleving. Ook als je niet gelovig bent, draag je in je hoofd de kern van die christelijke boodschap mee: dat mensen gelijkwaardig zijn, dat iedereen verantwoordelijk is voor eigen daden, dat het huwelijk een vrijwillige verbintenis is tussen twee mensen die elkaar genegen zijn, enz. Iedereen in onze westerse samenlevingen vindt dat nu normaal, maar dat was niet steeds zo. Het is het gevolg van het zich ontwikkelende christendom, en dat is in heel veel culturen vandaag nog steeds anders.

Vier broers en twee zussen

Zijn de evangelies geschreven in het Hebreeuws, de taal van Jezus?

Oh, oppassen: Jezus sprak geen Hebreeuws, maar Aramees, een verwante Semitische taal, die gedurende zo’n 3.000 jaar als een voertaal fungeerde in het Midden-Oosten. Dat Jezus zelf Grieks kende, kun je rustig als mogelijkheid uitsluiten. Maar hij heeft die evangelies natuurlijk ook niet geschreven, want hij was dood.

Was Jezus het enige kind van Maria?

Dat was hij zo goed als zeker niet! De teksten van het Nieuwe Testament laten daar ook geen twijfel over bestaan. Als je als gelovige de teksten van de evangelies als echt en/of als goddelijke openbaring aanvaardt, dan moet je ook aanvaarden dat Jezus vier broers en ook nog minstens twee zusters had. Het staat letterlijk in het evangelie van Mattheüs (hoofdstuk 13, vers 55-56) en in dat van Marcus (hoofdstuk 6, vers 3) staan hun namen.

Dat niet te geloven is een regelrechte ontkenning van wat in het evangelie staat. Nochtans doen heel veel gelovigen dat, en menen dat Jezus het enige kind van Maria was. De moeilijkheid voor gelovigen ligt in het dogma dat Maria altijd maagd is gebleven. Dat staat nog steeds in de catechismus (nummer 499: zie http://scborromeo.org/ccc/para/499.htm), de officiële leer van de katholieke kerk. Tja, als Maria altijd maagd is gebleven, hoe kunnen dan die andere zoons en dochters ter wereld zijn gekomen? Maar nogmaals: het staat letterlijk in de evangelies, en die zijn voor gelovigen het woord van God zelf.

Is Jezus geboren in Bethlehem?

Dat weten we natuurlijk niet: er was geen gemeentehuis waar de vader aangifte van geboorte kon doen. Maar waarom zou hij in Bethlehem zijn geboren? Zijn ouders woonden in Nazareth, dat is zo’n 150 km noordelijker. Waarom zou de hoogzwangere Maria die afstand hebben afgelegd? Zogezegd vanwege die volkstelling. Maar die is er niet geweest. Stel dat de Romeinen een volkstelling hadden willen houden: dan waren ze natuurlijk geïnteresseerd in hoeveel mensen er in een bepaalde plaats woonden (voor het innen van belastingen, bijvoorbeeld). Maar volgens de evangelies moest men zich aanmelden in de plaats van je voorouders, in het geval van Jozef de stad van David, Bethlehem dus.

Koning David leefde wel zo’n 1.000 jaar vroeger. Kun je je voorstellen dat je je bij de volgende verkiezingen moet aanmelden in de plaats waar je voorvader duizend jaar geleden woonde? Te gek voor woorden. Waarom dan toch dat verhaal? Op die manier krijgt de geboorte van Jezus een (belangrijke) plaats in de tradities van het Jodendom. Het is dus eerder een symbolisch verhaal, niet het verslag van een historische gebeurtenis. Moeten we dan dat hele kerstverhaal maar overboord gooien? Geenszins: het is een prachtig verhaal, met een diepere betekenis.

Wat heeft het christendom mogelijk ontleend aan de heidense Mithrascultus?

Het christendom heeft niet alleen aan de Mithrascultus ontleend, maar heeft zowat overal leentjebuur gespeeld, aanvankelijk in het Midden-Oosten. Later, bij de verdere verspreiding heeft het christendom overal plaatselijke gebruiken en voorstellingen geïncorporeerd.

Dat neemt niet weg dat het christendom zonder twijfel uniek is: de vergevingsgezindheid, zelfs tegenover vijanden, is een radicale afkeer van de wraakimpulsen van de meeste culturen: oog om oog, tand om tand. En dat je je naasten niet alleen je familie- of clanleden zijn, maar als alle mensen, dat is volledig nieuw.

Nu, die Mithrascultus vertoont opvallend veel gelijkenissen met het christendom. Mithras was van oorsprong een Perzische god, wiens cultus over het hele Romeinse Rijk verspreid raakte, vooral door de soldaten. De god Mithras is uit een maagd geboren, staat na drie dagen op uit de dood, zijn verering vond plaats met een gezamenlijke maaltijd. En zijn naamdag is… 25 december. Wel heel opvallend allemaal…

En die kerstbomen? Groeien die niet in Palestina!?…

Inderdaad. Daaraan zie je weer hoe het christendom plaatselijke gebruiken gewoon heeft opgenomen – geen probleem. In noordelijke landen was de versiering van (kerst)bomen onderdeel van lokale godsdiensten, van Kelten, Germanen enz. Door die gebruiken te claimen kon het Christendom snel uitbreiden.

Uw conclusie?

Het christendom vormt de basis van onze westerse samenlevingen, ja van onze hele manier van kijken, denken, voelen, handelen. De historische ontwikkeling van dat christendom roept echter heel wat vragen op over de rol van kerkelijke overheden en hoe ze de resultaten van gedegen wetenschappelijk onderzoek (waarvan ze goed op de hoogte zijn) voor het grote publiek achterwege houden. Ik pleit voor meer zin voor waarheid.

Mithras

Prof. Willie van Peer: ‘Jezus en zijn broers…’