Oorlog is vrede kopen en betalen met mensenlevens. Geen zinnig mens kan dus voor oorlog zijn. Toch klinkt de vraag steeds luider of vredesonderhandelingen met een wrede sociopathische dictator als Poetin wel enig nut hebben. Is er een rode lijn? En zo ja, waar ligt die? Het zijn vragen die velen bezighouden en waarop ik met deze column een antwoord poog te geven.

Pacifisten willen ons graag doen geloven dat oorlog een uitzonderingstoestand is geworden. Een geestelijke afwijking die stilaan wegebt uit onze maatschappij. Maar niets is minder waar. In het Midden-Oosten, Zuid-Amerika, Afrika en met Oekraïne nu ook in Europa, worden gruwelijke oorlogen (vaak burgeroorlogen) uitgevochten.

Het bellum iustum-denken

Politiek en oorlog zijn nauw verbonden. Oorlog is het vervolg van politieke onenigheid, maar dan met gewelddadige middelen. Cynisch genoeg is vrede meestal het gevolg van politieke de-escalatie door overleg en consensus. Politiek als aanstichter en verlosser. Het lijkt contradictorisch maar het is het niet. Pacifisten beschouwen de oorlog per definitie als immoreel. Realisten zijn van mening dat het in oorlogen draait om het eigenbelang van staten of hun leiders en dat er daarom in oorlog geen plaats is voor moraliteit of regels.

In zijn boek Just and unjust wars (1977) neemt Amerikaanse politiek filosoof Michael Walzer een middenpositie in tussen pacifisten en realisten. Het is een positie die teruggaat naar Plato (427 v.C. – 347 v.C.) en Aristoteles (384 v.C. – 322 v.C.) die als eerste de boodschap brachten van de beperking van het lijden tijdens oorlogen, maar dan enkel voor Grieken van gelijke sociale status. Een van de bekende uitspraken van Aristoteles is: ‘We voeren oorlog opdat we in vrede kunnen leven.’

De Romeinse filosoof Marcus Tullius Cicero (106 v.C. – 43 v.C.) veralgemeende de stelling en nam zowel regels op waaraan voldaan moest worden alvorens gerechtvaardigd ten oorlog te kunnen trekken (ius ad bellum), als regels waaraan de eigenlijke strijd humaan diende te beantwoorden (ius in bello). In het oude China beschreven Mo Tzu (Micius) en Mencius de noodzaak om ten oorlog te trekken en in India werd de ethiek in de oorlog in kaart gebracht door Manava Dharma-sastra (ook ‘de wetten van Manu’ genaamd).

In de christelijke traditie

De meeste historici zijn het er echter over eens dat Augustinus van Hippo (354-430) de echte grondlegger is van het rechtvaardige-oorlogsdenken of bellum iustum-denken. Net als de klassieke schrijvers Plato, Aristoteles en Cicero zag hij de oorlog als een onvermijdelijk feit van onze maatschappij — een natuurwet als het ware — maar creëerde hij daarrond een kader van christelijke rechten en plichten tot oorlogvoering. Hij focuste zich vooral op de ius ad bellum waar hij verantwoording zocht voor christensoldaten. Zijn oeuvre De civitate Dei (De stad van God), gaat uit van volgend adagium: ‘Rechtvaardige oorlogen worden gevoerd omwille van de onrechtvaardigheid van de tegenpartij die de wijze daartoe dwingt, en met het oog op het herstellen van de vrede.’

Eén aspect van het denken van Augustinus staat evenwel lijnrecht tegenover het huidige denken rond rechtvaardige oorlog. Hij vindt dat zelfverdediging geen rechtmatige reden is om oorlog te voeren. Hij blijft trouw aan het christelijk principe: ‘als iemand jou een klap op je rechterwang geeft, houd hem dan ook de andere voor’. Het helpen van slachtoffers en onderdrukten was voor Augustinus de enige toegelaten reden.

Thomas van Aquino (1225-1274), hoewel ook een christelijk geïnspireerd filosoof, vindt dan weer wel dat zelfverdediging wel degelijk gerechtvaardigd kan zijn, zolang het maar de intentie inhoudt om de vijand af te weren en terug te drijven. Hij verwerkte dat in zijn principe van de ‘daad met dubbel gevolg’ Deze theorie stelt dat een handeling met onwenselijke gevolgen in bepaalde gevallen moreel te rechtvaardigen is. Hoewel goede en kwade gevolgen tegen elkaar afgewogen worden, maakt dit de handeling niet noodzakelijk ethisch juist. De theorie van de daad met dubbel gevolg stelt enkel dat in sommige situaties een handeling ethisch juist kan zijn ondanks de kwade gevolgen die eruit volgen.

Mutually assured destruction (MAD)

Cicero’s ius ad bellum en ius in bello, geënt op de Oekraïneoorlog, zijn respectievelijk de rode lijn en de humaniteit van de eventuele (re)actie van de NAVO, EU en VN. Volgens de redenering van Cicero, Augustinus en van Aquino stonden de NAVO-troepen nu al in Kiev en in Marioepol. Waarom nu nog niet, vragen steeds meer mensen zich af? Tijdens de coronacrisis namen we draconische maatregelen om 200 doden per dag te vermijden, nu kijken we weg als eenzelfde aantal sterft door de gruwelijkheden gepleegd door de troepen van Poetin.

Dit wordt verklaard door twee houdgrepen die Poetin op West-Europa heeft. Ten eerste is er de mutually assured destruction (MAD), of wederzijdse gegarandeerde vernietiging. In het begin van het nucleaire tijdperk waren velen van mening dat kernwapens het failliet waren van het rechtvaardige-oorlogsdenken. Wat was de haalbaarheid van zowel het ius ad bellum als het ius in bello wanneer dergelijke nietsontziende vernietigende kracht de nieuwe norm werd?

Gaandeweg kwam men echter tot de vaststelling dat een nucleaire oorlog, net door zijn apocalyptische vernietigende kracht, het bellum iustum-denken niet zou beïnvloeden. Toch is het nucleair arsenaal van Poetin een van de voornaamste redenen waarom de NAVO, EU en VN de Oekraïners niet te hulp snellen. De notie dat een sociopaat in het nauw gedreven wel eens in staat zou zijn om op de zogenaamde ‘rode knop’ te drukken, leeft angstvallig onder bewindslui. Was het Nietzsche niet die zei: ‘De angst is de moeder van de moraal.’

De economische armklem

Ten tweede is West-Europa de laatste jaren voor een groot stuk afhankelijk geworden van energiebronnen en grondstoffen uit Rusland. Niet in het minst van Russisch gas, want Rusland beschikt over de grootste gasreserves ter wereld. Sinds begin deze eeuw ontwikkelde Poetin een nieuw politiek wapen: gas. In 2006 dwong hij Shell om afstand te nemen van het grootste energieproject ter wereld Sachalin 2. Via een persoonlijke tussenkomst van Poetin, waarvoor hij zelfs naar Amsterdam afreisde, nam staatsconcern Gazprom, geleid vanuit de Kremlin, de leiding van Sachalin 2 over. Het was het duidelijkste voorbeeld van de annexatie van alle in Rusland geproduceerde energie door Gazprom. Er zouden er nog volgen.

Het is ook in 2006 dat Rusland na wanbetalingen door Oekraïne de gaskraan dichtdraait en zijn buren naar de keel grijpt. Na enkele dagen moest Oekraïne ingaan op de voorstellen van Rusland. Litouwen, Estland en Letland hadden de strategie van Poetin door en begonnen toen meteen met de afbouw van de afhankelijkheid van Russisch gas. Litouwen is vandaag als eerste Europees land volledig onafhankelijk van Russisch gas.

Grote afhankelijkheid

In West-Europa waren we naïever. Met de Duitsers en de Oostenrijkers op kop dreven we de aankoop van Russisch gas op. Wit-Rusland en Hongarije sloten dat weer goedkope langetermijngascontracten af waarmee Poetin eigenlijk hun trouw kocht.

Europa is voor 40% afhankelijk van Russisch gas, Duitsland voor 55% en Oostenrijk voor 80%. Hoewel wij Belgen maar 6% Russisch gas invoeren, zijn wij door de Europese prijszetting en de vraag van wet en aanbod, evenzeer voor 40% afhankelijk van het Russisch gas. Als Poetin de gaskraan dichtdraait implodeert onze economie na een à twee maanden.

Ironisch genoeg is de oplossing van hernieuwbare energie ook voor een groot stuk in handen van Poetin. Heel wat grondstoffen die nodig zijn voor hernieuwbare energie, zoals aluminium, kobalt, nikkel en lithium, komen uit Rusland. Als Poetin daar de kraan dichtdraait, dan wordt de bouw van windmolens en zonnepanelen veel duurder en loopt de uitrol naar meer hernieuwbare energie zeker en vast vertraging op.

De rode lijn

Er is voor vele westerse leiders wel een morele rode lijn voor militair optreden, maar niemand durft ze te trekken. In de eigen voet schieten kost hen hun plek aan de juiste kant van de geschiedenisboeken, hun carrière en de electorale status van hun partij.

Daarom speelt men een laf schaduwspel waarbij alle argumenten om zelf niets te doen, plots valabel lijken. Het is een soort cognitieve dissonantie om de eigen lafheid te verbergen. Intussen vangen we bij wijze van emotioneel schaamlapje enkele duizenden Oekraïners op en zullen we na de oorlog uit pure schaamte voor onze lafheid, miljarden euro’s aan Oekraïne schenken voor de wederopbouw van hun land. En de boer die ploegde voort…

De wederzijdse gegarandeerde vernietiging en een dreiging met de Derde Wereldoorlog, gekoppeld aan een economische houdgreep, geeft een land carte blanche om een ander land binnen te vallen. En daaropvolgend krijgt het een vrijgeleide om te moorden, genocide te plegen en de ergste gruweldaden te plegen. Welk signaal zenden we hiermee de wereld in? Zeggen we dan niet tegen andere nucleaire machten zoals China, Israël, Noord-Korea, Pakistan, de V.S. en India: ‘Doe maar, ga je gang, we zullen brullen maar niet klauwen.’

Ik eindig met een citaat van Socrates: ‘Sommigen zijn moedig in hun genoegens, anderen in hun pijn; sommigen in hun verlangens, anderen in hun angst; en weer anderen zijn lafaards in dezelfde omstandigheden.’

Bronnen:

De strijd om energie — Roy op het veld (2009);
Just and unjust wars — Michael Walzer (1977);
Oorlog, Moraal en Conflict — Rudolf Boehm (1990);
Ethisch handelen in oorlogstijd — Trouw — Tim Houwen (2007);
Terrorisme en rechtvaardige oorlog — Smit Wim (2007);
Ethiek, kwaad en vergeving — godsdienstonderwijs.be.

Mo Tzu

Rode lijn van lafheid en houdgreep van Poetin