In zijn bestseller El otro sendero (De andere weg) van 1968 stelt de Peruaanse economist Hernando de Soto (1941) dat ontwikkeling faalt door gebrek aan vrijemarktkapitalisme. De titel van dit boek was een sneer naar Sendero Luminoso of het Lichtend Pad (ca. 1970-1992). Lichtend pad was de brutale communistische rebellenbeweging die zich inspireerde op de Culturele Revolutie van Mao, het stalinisme en de Rode Khmer. Meer dan één aanslag van de rebellenbeweging op De Soto mislukte.

Voorbeelden van zijn stelling vindt men in zijn The informals pose an answer to Marx (The Washington Quarterly, Vol. 12, No. 1, 1989). ‘Informals‘ zijn de informele, zich onderwater bevindende, grijze- of zwartemarktparticipanten aan de economie.

Vaststellingen

Daarin verhaalt hij dat zijn Instituto Libertad y Democracia (ILD), of Instituut Vrijheid en Democratie, volgend experiment had uitgevoerd. Een advocaat en vier assistenten wendden zich tot de overheidsbureaucratie om een kleine textielworkshop met twee machines in de buurt van Lima geregistreerd te krijgen. Zij wilden legaal die onderneming kunnen opstarten. Met een chrono gingen ze alle nodige overheidskantoren af. Terwijl ze acht uur per dag werkten, waren 289 dagen nodig om wettelijk te kunnen starten. Om dit type onderneming legaal op poten te zetten, deed dezelfde ploeg er drie en een half uur over in Florida, en vier uur in New York City.

Er werd vastgesteld dat Peruaanse regeringen 27 400 economische wetten en reguleringen per jaar, of 111 per dag, verordenden. Een immer groeiend moeras van wetten.

Informele economie

Via onderzoek op het veld tussen 1981 en 1984 maakte het ILD schattingen omtrent de omvang van de informele economie in Peru. Die waren als volgt: 90 procent van de kleine industriële ondernemingen, 95 procent van de transportsector, 60 procent van de vissersvloot en 60 procent van de distributie van kruidenierswaren.

Dit verklaarde waarom toen een 60 procent van de bevolking in de informele sector werkte. Niet om belastingen te vermijden, want de informals betaalden in Peru meer belastingen dan de formals. Nee, destijds waren de inkomensbelastingen goed voor één procent van de overheidsinkomsten. En de belasting op benzine was goed voor 45 procent van die inkomsten, terwijl 95 procent van de transportsector in de informele economie werkte. Maar de informele transportsector was quasi deficitvrij, terwijl de resterende vijf procent overheidstransportsector goed was voor twaalf miljoen Amerikaanse dollars deficit per jaar.

Toewijzing van grond

Van de 50 huizen bouwt de overheid er één. De informals bouwen er 49, maar tegen twee derde van de prijs van de overheid, en met zes vierkante meter meer per inwoner.

In de meeste Latijns-Amerikaanse landen bestaan processen van legale toewijzing van grond. Daardoor kan een groep van families samen rechten doen gelden op een strook land voor de bouw van een nieuw dorp. Zijn ILD onderzocht de bureaucratische weg daartoe in Peru. Eén individu die 100 families vertegenwoordigde en acht uur per dag werkte, had zes jaar en elf maanden nodig om de vereiste toelating te krijgen. Nadat hij 207 verschillende officiële documenten had ingevuld en bezoeken aan 52 overheidsafdelingen had gebracht. Niet verwonderlijk dus, dat in 1985 282 landinvasies plaatsvonden en slechts drie legale toewijzingen.

Niet formeel vastgelegd

Daarnaast werkte De Soto aan het institutionaliseren van eigendomsrechten. Vele armen bezitten er weliswaar eigendom, een huis of land, maar die informele eigendom is niet opgenomen in een formele structuur via iets als akten en notulering in een overheidskadaster.

Dergelijk gebrek aan eigendomsrechten houdt in dat financiële diensten als sparen, krediet en verzekering niet beschikbaar zijn voor een meerderheid van huishoudens. Bezittingen kunnen dan ook geen onderpand vormen voor een lening, waarmee je bijvoorbeeld een onderneming kan oprichten. Daarbij komt de niet beperkte aansprakelijkheid van de informele ondernemingen, een hindernis voor het afsluiten van contracten en langetermijnakkoorden.

Resultaten

Vanaf 1989 werden de standpunten van De Soto met de ondersteuning van president Alan García (1985-1990, 2006-2011) en zijn opvolger Alberto Fujimori (1990-2000) in actie omgezet. De Soto’s inzet leidde tot aanzienlijke resultaten. Om eigendomstitels van land en ondernemingen te bekomen kon je in Lima nu handelen met slechts één overheidsinstelling, in plaats van met velen voorheen. Hierdoor daalde de kost tot 174 Amerikaanse dollar.

Tussen 1990 en 1995 werden 300 000 eigendomstitels geregistreerd in Lima. De waarde van land verdubbelde er tegen 1998. En de overheid had meer belastinginkomsten met lagere tarieven (zie Jeremy Clift, Finance and Development, Dec. 2003, blz. 10). En tegen 1999 hadden 45 000 van die 300 000 families met recent verworven eigendomstitels leningen opgenomen op onderpand van hun huis. (Zie Alan Gilbert, International Development Planning Review, 24, 2002, blz. 11.) Tot 2004, toen het programma afliep, werden in Peru vier miljoen huishoudens geregistreerd en 920 000 landeigendomstitels verleend. (Zie Timothy Mitchell, European Journal of Sociology, 46, 2, 2005, blz. 300.)

Deze bureaucratische bottleneck illustreert hoe een falende overheid, illegaliteit en onderontwikkeling samen vallen. Of: hoe niet de armen de wet breken, maar wel de wet de armen.

Democratie en kapitalisme

Hoe past dit in het bredere kader? De Soto poneert dat democratie en kapitalisme nodig zijn voor ontwikkeling. Oftewel: een verdeling van zowel politieke als economische macht. Met de eigenschappen van het vrijemarktkapitalisme als eigendomsrechten, vrije prijsvorming, vrij ondernemerschap, kapitaalbeschikbaarheid, een rechtstaat, de erkenning van eigenbelang, keuzevrijheid en een overheid die naast haar cruciale kerntaken een beperkte rol speelt.

Eenzelfde boodschap als het vrijemarktkapitalisme valt te lezen in het boek Why nations fail (2012) van Daron Acemoğlu en James Robinson. Twee criteria bepalen het succes van staten en systemen: inclusie en extractie. Hoe inclusiever, zoals het kapitalistische Westen, hoe rijker. Denk aan de historisch zeer hoge sociale mobiliteit die er plaatsvond na de Tweede Wereldoorlog. Via sociale mobiliteit wordt menselijke potentie ontgrendeld tot individuele prestaties en publieke baten. Hoe extractiever, hoe armer. Extractie betekent grote machtsconcentraties en exploitatie.

Ondergemanaged en monopolistisch

Ook vandaag is het gekend dat veel ontwikkelingslanden arm blijven omdat ze ondergemanaged zijn. Zo worden economische sectoren vaak gemonopoliseerd door de familie van de politieke machthebbers en aan hen gerelateerde clans en belangengroepen.

Zo stonden in Tunesië, vanaf de jaren ’90 tijdens het regime van dictator-president Zein al-Abidine Ben Ali (1936-2019), grote delen van de economie onder de controle van één familie. In december 2010 trachtte Mohamed Bouazizi een handeltje in groenten op te zetten in Sidi Bouzid in Midden-Tunesië. Dat werd hem ontzegd en daarop stak hij zichzelf in brand. Dat was de aanleiding voor een vlaag van onrust in menig islamitisch land, de ‘Arabische lente’.

Terloops: bij velen roept kapitalisme wrevel op. Deze afkeurende houding, die stoelt op onwetendheid, vond jarenlang navolging onder cultuurmarxisten, voor wie feiten zelden van belang zijn. En dat, terwijl de huidige historisch uitzonderlijk hoge levensstandaard te danken is aan het vrijemarktkapitalisme.

Kapitalisme staat voor elk systeem dat produceert door arbeid en kapitaal samen te brengen. En daarbij is dan meer dan één persoon betrokken. In hoofdzaak vindt dit plaats in de private sector, en niet door dwang zoals in feodale en communistische landen.

Lange geschiedenis

Zo is binnen een kapitalistisch systeem elke ondernemer een specialist in het samenbrengen van arbeid en kapitaal. Zoals reeds gebeurde in het Soemerische rijk in het derde millennium v.C. en in het daaropvolgende Babylonische rijk. Zo werden voor het voeren van internationale handel akkoorden gesloten tussen kapitaalsverschaffers en karavaanoperatoren en zeevaarders betreffende beperkte aansprakelijkheid en de verdeling van winst. Zoals ca. 1700 v.C. genotuleerd in de code van Babylonische heerser Hammurabi. (Zie Sidney Homer, A history of interest rates, 1963, 2005, blz. 26.) Zulke partnerschappen waren voorlopers van soortgelijke contracten in de middeleeuwen als de commenda in Italiaanse maritieme stadstaten en de colleganza in Venezië.

Het is ontmoedigend om vast te stellen dat ook na de val van de Sovjet-Unie marxistisch-leninistische systemen die ellende, armoede, leugen, willekeur en terreur hebben voortgebracht, nog altijd heersen over een groot deel van de wereld. Thierry Wolton documenteerde dit in zijn ca 3.400 bladzijden tellende driedelige Une histoire mondiale du communisme (2015-2017).

Degeneratie van het kapitalisme

Toch worden de steunpilaren ervan nu vlijtig afgezaagd. Of, ‘Door welstand te produceren schept het kapitalisme zijn eigen grafdelvers in de vorm van een gegoede klasse van intellectuelen en politici.’ (Zie Alan Greenspan en Adrian Wooldridge, Capitalism in America, 2018, blz. 424.) In het Westen, waar het kapitalisme tot bloei kwam, degenereert dat meest succesvolle systeem ooit. Daar raakt het het gelijke speelveld (‘level-playing field‘) uitgehold door overexpansie van en laksheid in de financiële sector en in het fiscale en monetaire beleid, falende mededinging in veel sectoren, en een immer toenemende groei van uitzonderingsstatuten.

Zo duwden de uitzonderingen de regels in de schaduw. Met als voornaamste bron van die ontaarding het electoralisme van niet enkel linkse overheden, maar ook van rechtse overheden die nochtans voorstanders zijn van het vrijemarktkapitalisme.

Ontwikkeling en armoedebestrijding

De Soto was actief op vele domeinen. Zo eindigde hij met zijn partij Avanza País op de tweede plaats in de eerste ronde voor de presidentsverkiezingen in Peru in april 2021. In de tweede ronde in juni won Pedro Castillo met de steun van de partij Perú Libre, een marxistisch geïnspireerde partij. Tweede met slechts 72 000 stemmen minder was Keiko Fujimoro, de dochter van ex-president Alberto Fujimoro, van de partij Acción Popular.

Sindsdien heerst chaos. Ministerportefeuilles werden reeds een 70-tal maal geruild. Onzekerheid over het overheidsgedrag is groot. Het ondernemersvertrouwen is laag. Een zich regelmatig herhalend scenario in Latijns-Amerika, waar de gemiddelde jaarlijkse economische groei over het decennium tot 2022 slechts 0,8 procent bedroeg. Op 7 december werd Castillo door het Congres afgezet.

Observatie, vrij van dogma’s en ideologie

De Soto was adviseur in meer dan twintig landen. In Peru zouden zijn ideeën een rol gespeeld hebben in de uitschakeling van Het Lichtend Pad (Sendero Luminoso) en de aanhouding in 1992 van haar leider Abimael Guzmán (1934-2021), een ex-docent filosofie. De arme plattelandsbevolking was het grootste slachtoffer van deze beweging. Mede op De Soto’s advies heeft de overheid aan boeren rechten op land verleend.

De gebruikte methode is die van de observatie. Feiten verzamelen, bundelen en begrijpen hoe en waarom dingen werken of niet. En niet op basis van vooroordelen ingegeven door ideologie of dogma.

Peru is arm, niet omwille van ingebakken internationale ongelijkheid of omwille van globalisatie, wel omwille van haar eigen economische wetten en reguleringen. De sleutel tot welstand is het realiseren van menselijk potentieel ter bevrediging van oneindige behoeften. En daar is historisch gezien het vrijemarktkapitalisme het best in geslaagd.

Mohamed Bouazizi

Onderontwikkelde landen bestaan niet, enkel ondergemanagede