Een van onze grootste schrijvers heeft ons verlaten: Hafid Bouazza, Nederlands auteur met Marokkaanse wortels. Een taalvirtuoos en rebels islamcriticus.

Taalhongerig

Al enige tijd vreesde ik dat ik dit zou moeten schrijven: Hafid Bouazza (1970-2021) is dood. Geregeld kreeg ik bericht van kennissen uit Amsterdam dat ze Bouazza op een feest of begrafenis van een literaire figuur hadden gezien en dat deze excessieve drinker er dermate opgezwollen en fragiel uitzag dat ze vreesden dat de volgende begrafenis de zijne zou zijn. Ze zaten er niet ver naast… Met Bouazza verliest ons taalgebied niet alleen een van zijn beste, maar ook een van zijn moedigste auteurs.

Op louter literair vlak kan je Bouazza het best vergelijken met de in Indonesië geboren Jeroen Brouwers. Beiden belandden als jongetje uit ‘exotische’ gewesten onvrijwillig in het vreemde Nederland. Koppige karakters met een hang naar roes en alcohol, zochten ze asiel in de Nederlandse taal die ze volledig naar hun eigen hand zetten, zonder de boventonen van hun zuiderse streken te verliezen.

Bambi en Duizend-en-één-nacht

Bouazza werd geboren in het Marokkaanse Oujda in het noordoosten van Marokko ‘dat zijn rug tegen de grens van Algerije wrijft als een schurftige kameel tegen een schurkpaal’, aldus Bouazza in zijn autobiografisch Een beer in bontjas. Zijn Berber-vader arbeidde in de jaren zeventig in Nederland (‘een bebouwde kom van eenzaamheid’) tot hij in 1977 zijn vrouw en zeven kinderen naar het Hollandse dorpje Arkel overbracht. Zijn eerste woorden, ‘Hafid, roos, uur, Pim’, schreef Hafid in het Nederlands. Hij tuimelde het land van aankomst binnen via de Nederlandse taal en via collectieve verhalen: van Reinaert de vos tot Bambi. Pas als tiener leerde hij Arabisch schrijven en probeerde hij Duizend-en-één nacht in het Nederlands te vertalen. Hafid zoog de taal op als een spons. Als het nodige woord niet beschikbaar bleek, dan vond hij het zelf uit.

In tegenstelling tot zijn vader-gastarbeider, zou hij zich nooit ontworteld voelen in Nederland. Marokko was voor hem een verleden, dat hij vooral in zijn verbeelding opriep. In 1996 debuteerde hij verpletterend met de verhalenbundel De voeten van Abdullah. De barokke sprookjesachtige sfeer van Duizend-en-één-nacht combineerde hij er met een genadeloze kijk op het religieus fanatisme, patriarchaat en wreedheid van zijn herkomstland.

Satanseieren

Onvergetelijk is het verhaal Satanseieren waarin de fundamentalisten komkommers en aubergines verbieden omdat vrouwen deze duivelse groenten ook ter zelfbevrediging zouden kunnen gebruiken. Het religieuze fanatisme van de mannen schokte die vrouwen want ‘in hun huiselijke onschuld hadden zij niet geweten op wat voor verschillende manieren die groenten gebruikt hadden kunnen worden.’ De gekrenkte dorpsvrouwen weigeren nog naar groentewinkels te gaan.

Door het komkommer-verbod geraken sommigen geobsedeerd door aubergines en komkommers. Die zondige vrouwen werden uiteindelijk publiek terechtgesteld: ‘De vrouwen of wat er van hen over was werden opgehangen en aan het gejubel te horen moet de hele stad aanwezig zijn geweest.’ Nieuwsgierige kinderen keken daarbij onder de gewaden van de geëxecuteerde vrouwen tot ze door hun gesluierde moeders bij de oren werden weggesleept.

Beer in bontjas

De virtuoze Hafid landde vrij snel in de Nederlandse letteren. De Voeten van Abdullah won de Du Perron-prijs. Grote uitgeverijen zoals Prometheus hesen hem aan boord. Hij verfoeide het echter om als migrant-schrijver te worden gezien. Hij voelde zich vooral schrijver, liefst zonder ‘topografische bobbel’. Hij geloofde rotsvast in het individualisme van de zelfontplooiing: ‘een bakermat en ouderlijk huis zijn er om verlaten te worden.’ Om dat te onderstrepen gaf zijn eerste roman Momo geen enkele band met zijn Marokkaanse afkomst prijs. De novelle schilderde een onbeholpen echtpaar van middelbare leeftijd in het rustige Herfsthoven dat plots een introverte zoon krijgt.

Hoe teder die novelle ook, Bouazza zou pas helemaal doorbreken met de intussen klassieke migratieroman Paravion. In die zinderende roman volgt Bouazza migrantenmannen van het sprookjesachtige, straatarme dorpje Morea die via een ‘vliegend tapijt’ naar het westerse Paravion emigreren. In het rijke Paravion lijken heimwee en de statusangst hen te verlammen: ‘In Paravion liepen dingen anders dan zij zouden willen. Zij hadden geen autoriteit, er was geen erkenning voor hun mannelijkheid, het natuurlijke overgewicht van hun kunne ging hier verloren.’

De ontwortelde mannen beginnen er te dromen van hoge minaretten (die ze in hun thuisland niet hadden) en van boeketjes verse maagdelijk bruiden. Maar ook in hun land van herkomst blijken de meisjes niet langer zo maagdelijk fris…

Scherp islamcriticus

Paravion werd in 2003 meteen als een belangrijk en prachtig boek erkend en won in 2004 de Gouden Uil. De spanningen die in Paravion werden opgeroepen, beroerden al in die jaren de Nederlandse samenleving. De sociaaldemocraat Paul Scheffer veroorzaakte in 2000 ophef met zijn essay Het multiculturele drama. De moord op de islamkritische partijleider Pim Fortuyn in 2002 joeg een schokgolf door het Hollandse polderland. Bouazza wilde niet aan de kant blijven staan en mengde zich in het debat. Zo was hij onder meer een verwoed tegenstander van het dragen van hoofddoeken op school of van de financiering van moskeeën door Saudi-Arabië. Hij verweet de Nederlanders naïviteit over de islam. Zo zei hij eind 2003 in een Knack-interview: ‘Zelfkritiek is niet iets waar ik veel Marokkanen van verdenk. Het zit in de Arabische mentaliteit: als je zo fatalistisch bent dat je gelooft in het noodlot en de wil van God, dan is niks je eigen schuld. (…) uit het kortwieken van de menselijke geest kan natuurlijk nooit iets goeds voortkomen.’

Bouazza was een vrijdenker, iemand met een moslimachtergrond die deze religie openlijk aan kritiek onderwierp – vergelijkbaar met Salman Rushdie. Bouazza moest daarbij echter vaak ondervinden dat de Nederlanders zelf niet zo tolerant of ‘verlicht’ bleken. Niet alleen in de Marokkaanse gemeenschap werd hij als ‘nestbevuiler’ beschouwd, maar ook langs linkerzijde werd zijn analyse niet altijd op applaus onthaald: ‘Het ergste vond ik nog die linkse rakkers die me gingen uitleggen dat ik niets van de islam begrepen heb en dat het christendom geen haar beter is. Hou toch alsjeblief op, zeg!’

Vluchten in woordenroes

Begon de intensiteit en gulzigheid waarmee hij schreef, debatteerde en leefde te zwaar te wegen? Bouazza’s lichaam takelde na 2004 zichtbaar af. Hij werd rondbuikig als een Saudische kroonprins, verscheen soms halfdronken op optredens of in televisieprogramma’s zoals in 2009 in het VRT-programma Iets met boeken. Hij publiceerde na 2004 vooral essays, zoals over de vrouw in de islam of over opera, maakte vertalingen en bloemlezingen van Arabische poëzie. Sporadisch verscheen er nog een roman, zoals Meriswin (2014), waarin hij op een mythisch-poëtische manier de roes van de alcohol op de grens van leven en dood bezingt.

In 2021 zou hij een nieuwe roman afwerken. Zijn levensstijl en intensiteit dreven hem echter sneller over de grens van de dood dan hij kon schrijven. Ons taalgebied verliest met Hafid een van zijn beste en moedigste auteurs. Vorig jaar stierf ook al de uitdagende maar depressieve schrijfster Naima El Bezaz (Vinexvrouwen). Enkele jaren voordien de al even tegendraadse en eveneens depressieve Anil Ramdas. Boeiende, eigenzinnige auteurs leven vaak tussen verschillende culturen en vinden vaak alleen een thuis in hun literatuur of in de verslavende roes. Vaak voelen ze zich opgejaagd wild. Tegelijk zijn het zij die door hun ongebondenheid vaak bruggen slaan of mensen wakker schudden. De prijs die ze ervoor betalen is hoog. We kunnen alleen maar dankbaar zijn voor de boeken die ze achterlieten. Doe Hafid en vooral uzelf een plezier: lees Paravion! Dat is het minste wat we kunnen doen.

Naima El Bezaz

De dood van een groot Nederlands auteur en islamcriticus