Christian Denoyelle, leidend jeugdrechter te Antwerpen, lanceerde dinsdagavond een opvallende tweet. Een zestienjarige jongen met beperkingen en gedragsstoornissen belandde in een politiecel omdat er geen duurzame aangepaste opvang te vinden was. De Vlaamse overheid weigerde een door de rechter bevolen plaatsing in een gesloten gemeenschapsinstelling.

Zo’n plaatsing is vanaf september per decreet niet meer toegelaten voor jongeren in een verontrustende situatie (VOS-jongeren, voorheen problematische opvoedsituatie). Hierdoor dreigen moeilijk handelbare VOS-jongeren gecriminaliseerd te worden om hen toch toegang te verschaffen tot een gesloten gemeenschapsinstelling. De jeugdrechters zien september met een zwaar hart tegemoet. Hallo, Antwerps persmagistraat Luc Versteylen? Wat is hier aan de hand?

Scheiden van VOS- en MOF-jongeren

Versteylen: ‘In 2019 kwam er een nieuw decreet voor hulp aan jongeren. Dat wordt stap voor stap geïmplementeerd. In het decreet -maar ook in het jeugdrecht- maken we een onderscheid tussen VOS-jongeren en MOF-jongeren.’

Dat leggen we even uit: VOS = Voorheen Problematische Opvoedsituatie. MOF = Misdrijf Omschreven Feit. Met andere woorden: MOF-jongeren hebben strafbare feiten gepleegd en VOS-jongeren niet. Het probleem is dat jongeren die geen strafbare feiten pleegden, daar nu soms toch van beschuldigd worden om opvang voor hen te voorzien in een gemeenschapsinstelling.

Versteylen: ‘De VOS-jongeren bevinden zich in verontrustende situaties van uiteenlopende aard. Zo heb je geesteszieke jongeren die moeilijk handelbaar zijn, maar er zitten ook kinderen bij die thuis mishandeld zijn of niet de zorg krijgen die ze nodig hebben. Die jongeren zijn dus eerder slachtoffer.’

‘Daarnaast heb je de MOF-jongeren, die een als ‘Misdrijf Omschreven Feit’ – een jeugddelict – hebben gepleegd. Dat zijn dus daders. Die komen in principe in een gesloten gemeenschapsinstelling terecht, zoals Everberg. De zwaardere feiten, de zogenaamde bufferbare feiten, waar een straf op staat van vijf jaar of meer, kunnen sowieso steeds terecht in zo’n instelling. Daarvoor zijn bufferplaatsen voorzien.’

‘Het nieuwe decreet stelt dat VOS-jongeren (slachtoffers) nooit in een gemeenschapsinstelling terecht kunnen. Op dit moment kan dat nog. Het decreet wil verhinderen dat VOS- en de MOF-jongeren vermengd worden. Dat snap ik. Slachtoffers horen niet thuis in een omgeving waar ze met daders geconfronteerd kunnen worden.’

‘Maar sommige van die VOS-jongeren hebben sterke beveiliging nodig. Ik denk aan slachtoffers van tienerprostitutie. Anderen hebben door hun specifieke problematiek dan weer nood aan een strenge structuur.’

Problematische overgangssituatie

Jeugdrechter Denoyelle had het over een zestienjarige met de emotionele leeftijd van een kleuter die nu in de politiecel zit. Hoe kan dat het gevolg zijn van de implementatie van dit decreet?

‘Dat gaat om een jongen met een autismestoornis en andere zware gedragsproblemen. Die kan niet thuis blijven. Ook het internaat waar hij woonde, had al herhaaldelijk aan de alarmbel getrokken. Daarom heeft de jeugdrechter besloten dat de jongen best naar een gemeenschapsinstelling gaat. Vreemd genoeg heeft het ‘Agentschap Opgroeien’ geweigerd die beslissing van de rechter uit te voeren.’

‘Wat ze wel deden – in de geest van het nieuwe decreet – was voorstellen om hem toe te vertrouwen aan de beveiligde opvang. Daar is mijn collega niet op ingegaan, omdat die oplossing niet structureel is, want dan komt de jongere terecht in een crisisopvang. Drie dagen hier, vier dagen ergens anders. Elke keer moet hij dan terugkomen naar de jeugdrechtbank om een nieuwe oplossing te zoeken. Voor een jongen met autisme is dat het ergste wat hem kan overkomen. Zo iemand heeft juist nood aan een duidelijke structuur.’

Is dit niet touwtrekken op de kap van de kwetsbare jongeren?

‘Ik ben er van overtuigd dat iedereen het beste voorheeft met de jongeren, maar dit illustreert duidelijk de problemen waar we vanaf september mee te kampen krijgen. De beveiligde opvang, gerund door private en gesubsidieerde instellingen, heeft niet altijd de know-how of de aangepaste infrastructuur om moeilijk handelbare jongeren op te vangen. Het gebeurt regelmatig dat de mensen van de beveiligde opvang aan de jeugdmagistraat vragen om zo’n jongere in een gesloten gemeenschapsinstelling te plaatsen omdat ze er geen blijf mee weten.’

‘Beveiligde opvang gaat dus over private voorzieningen die met behulp van subsidies werken. Zij zorgen voor jongerenopvang en gezinsbegeleiding. Die zijn niet vertrouwd met het beveiligen van jongeren. Terwijl de gemeenschapsinstellingen daar de nodige ervaring in hebben. Maar vanaf september kan een plaatsing in een gemeenschapsinstelling niet meer en is de beveiligde opvang het eindpunt. Wij vrezen dat die instellingen daar niet klaar voor zijn.’

‘Begrijp me niet verkeerd, de mensen van de beveiligde opvang doen hun best. Het gaat telkens over uitzonderlijke gevallen. Vaak lukt het. Er zijn bijvoorbeeld heel goede plekken voor de slachtoffers van tienerprostitutie waar ze perfect erin slagen om een goede beveiliging te voorzien. Maar dat is zeker niet altijd het geval. Zij kunnen niet dezelfde garanties bieden als een gemeenschapsinstelling, waar ze iemand die zich totaal onhandelbaar opstelt op secreet kunnen stellen. Niet elke private voorziening heeft die mogelijkheid. Daar wordt aan gewerkt, maar ze zijn er nog niet klaar voor. Ik vrees dat ze dat tegen september ook niet rond krijgen.’

Criminalisering kwetsbare jongeren

Blijkbaar kan enige creativiteit dit decreet omzeilen. Leg eens uit hoe dat in zijn werk gaat?

‘Als een VOS-jongere eigenlijk in een gemeenschapsinstelling thuishoort, kan men de toegang forceren door er een crimineel etiket op te kleven. Bijvoorbeeld door een trap richting een begeleider te kwalificeren als “bufferbaar” misdrijf. Zo wordt een plaatsing in een gemeenschapsinstelling dan toch mogelijk.’

‘Maar dat kan en mag niet de bedoeling zijn. Want op die manier maak je van zo’n jongere een crimineel, een etiket waar die nog moeilijk vanaf raakt, zowel juridisch als psychologisch.’

Zou een uitstel van het decreet niet beter zijn tot alles uitgeklaard is?

‘Ik denk het wel. Het lijkt me nuttig om nog evaluatiemomenten in te lassen om te kijken hoever we staan met de beveiligde opvang. Naar ons aanvoelen is september te kort dag. Op termijn moet het wel lukken, maar we moeten de private voorzieningen de kans geven om in de nieuwe situatie te groeien.’

Uitstel implementatie decreet geen optie voor ‘Agentschap Opgroeien’

Bij het Agentschap Opgroeien reageren ze eerder verbaasd. Een uitstellen van het decreet is voor hen niet bespreekbaar.

‘De uitvoering van het decreet vanaf september moet er voor zorgen dat jongeren die het slachtoffer zijn van een problematische opvoedsituatie niet meer samen kunnen zitten met plegers van delicten’, stelt Nele Wouters van het Agentschap. ‘We willen vermijden dat dader en slachtoffer van een delict op dezelfde plek zouden terecht komen.’

Blijkbaar gebeurt het regelmatig dat de mensen van de beveiligde opvang toch vragen om een doorverwijzing naar een gemeenschapsinstelling. Waar moeten die probleemgevallen dan naartoe als dat niet meer kan?

‘Dat maakt vooral duidelijk dat ze bij de beveiligde opvang werk moeten maken van aangepaste plaatse voor probleemgevallen. Het is géén optie om terug te gaan naar de situatie zoals ze was, met het plaatsen van VOS-jongeren in gemeenschapsinstellingen.’

Maar als in september nu blijkt dat aangepaste opvang daarniet beschikbaar is, is het dan geen optie om de huidige situatie toch te behouden?

‘Het is niet opportuun om uit te gaan van dat scenario. Het is de bedoeling om absoluut werk te maken van plaatsen voor veilig verblijf waar jongeren met specifieke problematieken terecht kunnen, in alle veiligheid en met alle ondersteuning die zij nodig hebben.’

Nele Woutes

Waarom verstandelijk beperkte 16-jarige in politiecel zat