We beginnen met een kleine taak. Vervang in volgende zin XXX door de naam van het land: ‘XXX wordt geregeerd door een particratie, de politieke partijen zijn de baas, de partijtop neemt de beslissingen.’

Goed gedaan! – althans als u Nederland hebt ingevuld. De zin komt uit de pen van Niek Rennenberg, gemeenteraadslid voor het Ouderen Appèl in Eindhoven, en stond in het Eindhovens Dagblad van 8 september 2020.

El Kaouakibi

Het is dus niet alleen ten onzent dat over particratie wordt geklaagd, al stijgen waarschijnlijk nergens zoveel klaagzangen op als hier. Onlangs gebeurde het weer, naar aanleiding van de berichtgeving over de uitkoopsom die Open Vld betaalde voor Sihame El Kaouakibi. Een historie die aantoont ‘hoe de partijfinanciering de particratie structureel in het hart van de democratie verankerd heeft’, aldus Bart Eeckhout (De Morgen, 13 februari).

In zijn maandagcolumn in Het Laatste Nieuws (15 februari) schreef Noël Slangen: ‘De partijvoorzitters (…) beslissen wie er op een lijst komt, waar iemand op de lijst staat, hoeveel geld die mag uitgeven en deelt bovendien geld uit. Wat kiezen tussen partijen betreft, is ons land een democratie. Wat de keuze tussen kandidaten betreft, is ons land dat niet en regeert de particratie.’

Alain Gerlache maakte een brugje van de zaak-Kaouakibi naar het financiële schandaal rond de Luikse intercommunale Nethys en concludeerde dat beide affaires ‘eens te meer [tonen] dat België, los van de vraag of het wel of niet twee democratieën telt, op de eerste plaats een particratie blijft’ (De Morgen, 15 februari).

Sleutelpositie

En zeggen dat de representatieve democratie, in België zowel als elders, zonder politieke partijen is begonnen en partijen er net een schepping van zijn. Ze zijn ontstaan doordat gelijkgezinde kandidaten en kiezers zich met het oog op verkiezingen organiseerden, en gelijkgezinde gekozenen zich met het oog op hun parlementaire activiteiten verenigden.

Een representatieve democratie zonder partijen kunnen we ons niet meer voorstellen. Ze verzamelen en formuleren wensen en belangen uit de samenleving en dragen bij aan de politieke wilsvorming, ze rekruteren en selecteren kandidaten voor volksvertegenwoordigende mandaten, ze beïnvloeden of bepalen het beleid, … Kortom, ze nemen in ons politiek bestel een sleutelpositie in.

Dominante positie

Soms wordt die sleutelpositie een dominante positie en zijn het de politieke partijen die, meer dan de andere componenten van het politiek systeem (parlement en volksvertegenwoordigers, regering en ministers, administratie en ambtenaren, …), de besluitvorming bepalen. Voor dat patroon heeft de politieke wetenschap de vakterm particratie gemunt.

In feite is elke parlementaire democratie enigermate particratisch. Op zich is daar niets mis mee. Besluitvorming is altijd compromisvorming en compromissen, zeker in een complexe staat als de Belgische, laten zich makkelijker sluiten in een beperkt gremium dan in een ruim parlement. Ten minste sinds het Schoolpact (1958) is onze politieke geschiedenis daar het levende bewijs van.

Bart Brinckman heeft dus gelijk als hij (in De Standaard van 19 februari) schrijft dat ook de zevende staatshervorming maar zal slagen als ‘de partijvoorzitters het heft in handen nemen. (…). Zo’n werkwijze oogst kritiek. Het lijkt de zoveelste overwinning van de particratie. Toch biedt deze minst slechte oplossing het meeste kans op succes.’

Negatieve betekenis

Problematisch wordt particratie wanneer ze buiten de oevers van de besluitvorming treedt en wanneer partijen hun dominante positie voor eigen gewin gebruiken. Precies hier knelt de Belgische schoen. Precies dat verklaart waarom het in oorsprong beschrijvende en neutrale begrip particratie bij ons zulk een negatieve connotatie heeft.

Een eerste uitwas is de buitensporige overheidsfinanciering van de partijen. Uit recente verklaringen blijkt dat ze zelf beseffen dat het debiet van de subsidiekraan verminderd moet worden. Alleen zijn ze het verre van eens over een nieuwe regeling, en lijken op de woorden alweer geen daden te volgen. Welke partij stelt als eerste voor een onafhankelijke deskundigencommissie aan te stellen die een redelijk en zindelijk financieringsmodel ontwerpt? Dat neemt best ook de ‘belendende percelen’ mee, zoals de omvang van de ministeriële kabinetten, de uittredingsvergoeding van parlementsleden en de terbeschikkingstelling van medewerkers aan oud-ministers.

Een tweede exces is het cliëntelisme in de vorm van benoemingen op grond van het partijboekje. Politieke partijen zijn het exclusieve kanaal naar topjobs in de administratie, directiefuncties bij de Nationale Bank, provinciegouverneurschappen, mandaten in raden van bestuur van overheidsbedrijven, enzovoort. Dinsdag nog schreef De Standaard dat de partijen van de Vivaldicoalitie tientallen zitjes in raden van bestuur ‘netjes aan het verdelen zijn volgens de partijsterkte’. Alleen met objectiveringsregels is het virus van de partijpolitieke benoemingen uit te roeien. Welke partij stelt als eerste voor een onafhankelijke deskundigencommissie aan te stellen die zulke regels opstelt?

Constitutionele erkenning

Naast die twee pijnpunten is er het meer algemene probleem dat partijen een dominante positie bekleden in ons constitutioneel systeem, maar niet constitutioneel zijn erkend. In andere landen, onder meer Duitsland, Frankrijk, Italië, Oostenrijk en Zwitserland, is dat wel het geval. Het is wenselijk, zeg maar: noodzakelijk bij de volgende herziening een artikel over de politieke partijen aan de grondwet toe te voegen.

Het parlement hoeft daar trouwens niet op te wachten om, naar het voorbeeld van onder meer Duitsland, Italië en Oostenrijk, een wet uit te vaardigen over de rechten en plichten van de politieke partijen. Aan een Wet Politieke Partijen is evenzeer behoefte als aan een Pandemiewet. In Nederland adviseerde de Staatscommissie parlementair stelsel in haar eindrapport van 13 december 2018 eveneens de bestaande en nieuwe wetsbepalingen te bundelen in één wet.

Onafhankelijke controle

Wat hoort in een partijenwet te staan? (We spiegelen ons aan onder meer het Duitse Parteiengesetz.)

de aangepaste financieringsregeling (inkomsten en uitgaven);
de regels voor de verkiezingscampagnes, die eveneens aan bijsturing en aanvulling toe zijn, zeker wat de digitale campagnevoering betreft;
de onafhankelijke controle op partijfinanciën en campagne-uitgaven. De huidige Controlecommissie bestaat uit achttien Kamerleden en slechts vier experts, zodat de partijen zichzelf controleren. Die verhouding moet omgekeerd worden, de onafhankelijke experts moeten in de meerderheid zijn.
een principebepaling over de gelijke behandeling van alle partijen;
het lidmaatschap en de rechten van de partijleden;
de basisinhoud van de partijstatuten;
organisatorische regels (bijvoorbeeld de verplichting ten minste om de twee jaar een congres te houden);
de regeling van interne conflicten.

Welke partij dient als eerste een wetsvoorstel politieke partijen in?

Niek Rennenberg

Hoog tijd voor een partijenwet