Wou Poetin nu echt wel mobiliseren? Zo ja, wou hij dan een gehele of gedeeltelijke? Zou de tsaar van de 21e eeuw nog even de geschiedenis van Moedertje Rusland ingedoken zijn en zich afgevraagd hebben hoe de ‘echte’ tsaar zo’n probleem aanpakte. Of niet aanpakte. Of twijfelde? Want Rusland en al dan niet mobiliseren, het is me wat…

Escalatie om Servië

Het gebeurde in die bizarre zomer van 1914. De Europese leiders lieten zich als ‘Slaapwandelaars’ naar een grote oorlog leiden. Frans-Ferdinand, de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije, werd op 28 juni in Sarajevo vermoord. De oorlog zou echter pas op 4 augustus uitbreken, de dag dat Duitsland België binnenviel. Ondertussen volgde het ene toeval het andere op en escaleerde de situatie in die mate dat zelfs de groten der aarden zich begin augustus in godsnaam afvroegen hoe ze zich zo hadden laten doen.

Na de moord was Oostenrijk boos op Servië en verdacht het land medeplichtigheid aan de aanslag. Oostenrijk wou komaf maken met de groot-Servische aanslagen op haar uitgebreid grondgebied en stelde een ultimatum op. Servië aanvaardde dat, na ruggenspraak, met bondgenoot Rusland niet, terwijl Oostenrijk-Hongarije een ‘carte blanche’ kreeg van Duitsland om snel, accuraat en kort in te grijpen.

Zo escaleerde de toestand. Rusland besloot bij een eventueel conflict tussen Servië en Oostenrijk niet inactief te blijven. De ministers van de tsaar onderzochten de mogelijkheid om gedeeltelijk te mobiliseren in de legerdistricten Kiev (!), Odessa (!), Kazan en Moskou. Ze zou alleen gericht zijn tegen Oostenrijk, niet tegen Duitsland.

‘Met de dood in het hart’

De idee van zo’n partiële mobilisatie werd door de legertop compleet weggelachen als onpraktisch en potentieel gevaarlijk. Stel je voor dat de Duitsers zouden reageren op deze gedeeltelijke mobilisatie door zelf ook te mobiliseren, maar dan tegen Rusland. Grensgebieden waar geen Rus terug te vinden was, zouden meer dan kwetsbaar zijn. Bovendien waren er alleen Russische plannen rond een totale mobilisatie en wist echt niemand hoe zo’n gedeeltelijke mobilisatie er dan wel zou kunnen uitzien. Ze zou de complexe regelingen voor het spoorwegverkeer binnen en buiten de concentratiegebieden compleet in de war sturen. Neen dus, zo’n gedeeltelijke mobilisatie alleen tegen Oostenrijk was te moeilijk, logistiek niet uitvoerbaar en zou een eventueel latere volledige mobilisatie compleet in de war schoppen.

Op 29 juli kreeg generaal Dobrorolski het bevel tot algehele mobilisatie. De stemming was bedrukt: ‘In Rusland zal oorlog nooit populair zijn bij de grote massa’, zei minister van Binnenlandse Zaken Maklakov. ‘Revolutionaire ideeën zijn meer naar hun smaak dan een zege over Duitsland.’ Nadat hij een kruis had geslagen tekende ook hij het decreet, met de ook in de Vlaamse geschiedenis gekende ‘dood in het hart’.

Wilhelm overreedde Nicolaas

Maar net voor het telegram naar iedereen die het aanbelangde zou verzonden worden, werd het ingetrokken. De tsaar twijfelde en besloot dan toch dat een gedeeltelijke mobilisatie in de gegeven omstandigheden beter was.

Wat Nicolaas II op 29 juli op het allerlaatste nippertje van mening deed veranderen, was het telegram dat hij ’s avonds had gekregen van zijn neef Wilhelm II, niet toevallig keizer in Duitsland. Die schreef dat zijn regering nog steeds hoopte op een ‘onderling akkoord’ om een oorlog te vermijden.

Deze telegramwisseling tussen Duitse keizer en Russische tsaar werden ondertekend door ‘Willy’ en ‘Nicky’ en hadden een informele, soms zelfs vertrouwelijke toon. Op een moment waarop de tsaar worstelde met het besluit van zijn regering om een algehele mobilisatie goed te keuren, volstond dus een telegram van ‘Willy’ om hem op andere gedachten te brengen.

Toch mobilisatie

De generale staf was laaiend, maar zeker niet van enthousiasme. ‘Als het bevel niet binnen de 24 uur zou ingetrokken worden of vervangen door eentje dat een totale mobilisatie afkondigde, dan zou dit Ruslands voorbereiding voor een totale oorlog totaal in de war brengen.’ En zie, al de dag erna tekende de tsaar dan toch het bevel tot algemene mobilisatie.

De eerste algemene mobilisatie was een feit. Ze kwam op een ogenblik waarop er in Duitsland nog niet eens officieel een toestand van ‘dreigend oorlogsgevaar’ was afgekondigd.

Het nieuws van de Russische mobilisatie sloeg in als een bom. Berlijn verklaarde in een reactie op 31 juli dat wanneer Rusland het bevel tot algehele mobilisatie niet onmiddellijk zou intrekken, Duitsland zich op zijn beurt zou verplicht voelen te mobiliseren. En ook in Londen gingen pas toen alle alarmbellen af. Politiek stond het land in rep en roer rond de Ierse ‘Home Rule’-kwestie.

Vier dagen later begon de oorlog.

Geen lacheding

Dat de Russische mobilisatie een van de factoren — misschien wel de ultieme factor — was die leidde tot die verschrikkelijke oorlog, staat buiten kijf. Het blijft een van de heikele punten wanneer het gaat om wie de schuld had aan de oorlog. Zoals iedereen weet moest Duitsland in het ‘Verdrag van Versailles’ de schuld alleen op zich nemen, maar toch zijn er nadien nog heel veel boeken geschreven over die ‘unieke schuld’.

Een ding is duidelijk: mobiliseren is geen lacheding, geen volledige, geen gedeeltelijke, ook niet in 2022.

Boek

Bovenstaande geschiedenis wordt beschreven in Slaapwandelaars — Hoe Europa in 1914 ten oorlog trok, door Christopher Clark. Het telt 749 bladzijden en is in 2013 uitgegeven door Uitgeverij De Bezige Bij in Antwerpen.

Nikolai Maklakov

Kent Poetin zijn geschiedenis wel?