Tien jaar geleden stuurde hij me zijn vertaling van Odysseas Elytis’ veertien Elegieën van Oxopetra toe, zwierig en bijna wulps gededicaceerd met gouden inkt. In zijn opdracht had hij een citaat uit het achtste gedicht verwerkt, verwijzend naar iets ‘uit de voortijd’ dat later als een ‘ader goud’ was opgelicht. Het boekje werd begeleid door een brief in blauwe inkt, barstend van associaties en warme extraversie. Van hem een brief ontvangen betekende niets minder dan een totale postale overrompeling, omdat het begrijpen van de inhoud ervan altijd even moest wachten op de ontcijfering van de vorm. L’écriture zelf is het eerste appel aan de toegesproken lezer. Het geschrift kondigde aan dat hier iets werd gezegd. Het teken zegde dat het straks iets zou betekenen.

Het doen van tekens

Ik kende het, dat geschrift uit de ‘voortijd’ van meer dan een halve eeuw geleden. Simpel, want het stond op het schoolbord, met diezelfde brede, sierlijke halen. De tekenaar had net het pand verlaten, met achterlating van zijn krijten erupties. We vroegen de wisser van dienst even te wachten met het deleten ervan, want we wilden, hoe vluchtig ook, proberen te ontcijferen waarrond de enthousiasmerende zijn discours weer eens had opgebouwd. Hier was duidelijk een verkenner in het woordenveld bezig geweest. De woordveldenman was gepasseerd, en als een goed leraar had hij tekens achtergelaten.

Zo kenden we hem ook van veraf en nabij: deze leraar gaf niet zomaar een teken, ‘ten teken’ dat iets kon eindigen of beginnen. Hij gaf tekens, waardoor hij pas diegene werd die in het Engels teacher heet: de gever van tokens en tekens. Meer nog: hij ‘deed tekens’. Door zijn tekens liet hij zich kennen aan wie niet het geluk had door hem persoonlijk onderhanden te worden genomen: een glimlach hier, een herkenning daar, een goed woord ginder.

Hij was de andere leraar, een beeld, een verschijning, een fantoom: datgene wat zich visueel voordoet. Dat is perfect zo: de school hoort de omgeving te zijn waarin zich het aura van een leraar afspeelt. Je hoeft niet altijd door zijn regime te zijn heengegaan. Soms volstaat de sfeer, zoals bij die Plinische rassen die zich voeden met de geur van appels, niet met de appels zelf.

Het raadsel

Het bord met de tekens was sommigen onder ons te machtig. Wat vertelde hij aan onze kameraden, die door een speling van het lot aan hem waren toegewezen? Wat richtte hij met ze uit? De vrienden aan wie we het vroegen hadden daar uiteindelijk geen antwoord op — des te raadselachtiger werd wat daar gebeurde.

We gingen aan een geïdealiseerde vorm van jaloezie lijden, die uiteraard dezelfde kenmerken vertoonde van de aardse na-ijver. Tot zijn oervorm geherformuleerd kwam het neer op de onvermijdelijke vraag van de driehoeksverhouding: wat deed hij met hen wat ons niet overkwam? Sommigen wensten zich ter plekke te vergewissen, en gingen als vreemde gasten in zijn les zitten (wat hij meestal niet opmerkte, maar ook niet aanmoedigde). De volgende dag hulden ze zich in stilzwijgen.

Ondoelmatigheid cultiveren

Zijn krijt werd gewist, maar zijn tekens zijn in veler herinnering en zelfs praktijk gebleven, en dat stemt hoopvol voor zijn opvolgers. Vanwaar die impact? Kan de school van vandaag dan toch weer ‘school maken’ als we op die vraag een antwoord proberen te vinden? Laten we enkele gedragingen van deze ‘andere leraar’ extrapoleren. Maak de leerprogramma’s zo vaag als maar enigszins kan. Vertrouw erop dat met de inhouden de competenties wel vanzelf zullen meekomen. Vermijd doelstellingen. Cultiveer ondoelmatigheid en zelfs doelloosheid, want intuïtie en esthetica gedijen in vrijheid.

Denk erom: met zijn lessen kon je niets doen. Huldig daarom de nutteloosheid, zoals ware cultuur en het hele esthetische domein nutteloos zijn op straffe van niet te zijn. Stuk voor stuk eigenschappen waaraan onze cultuur en bij uitbreiding de hele wereld grote behoefte hebben.

Veel later werd ik gedurende een te korte periode zijn collega, en ik had alles te leren. Ik kreeg niet alleen tekens van hem, maar ook een collegiale begroeting en nog veel meer, een waar opvoedingscadeau. Hij overhandigde me ‘zijn’ poësisklas. Zodoende werd mijn eigen opvoeding voltooid. Na twee jaar kon ik weg, naar de culturele radio en mijn wereldbeelden. Daar gebeurt het dat ik me de kop wens te breken over begrippen als de mètis (de list van Odysseus) of de mènis (de wrok van Achilleus) of de thumos (de toorn in het Nieuwe Testament) — en dan komt de woordveldenman me weer voor de geest.

Geef me een gouden pen, geef me een bord. Geef me krijt.

Demoen was zijn naam, Guido Demoen.

Odysseus

Ode aan een leraar, bij zijn overlijden