Omdat een mens niet achter een televisiescherm kruipt als er betere dingen te doen zijn, zag ik Reyers Laat van dinsdag pas woensdagavond en zal ik die van woensdag op z’n best pas vanavond zien. Hoe zou Lorin Parys het er van afbrengen als kersvers ex-VLD’er en even kakelfris nieuw-N-VA’er, wou ik weten.

De wereld nam die dag afscheid van Nelson Mandela en daarom stond ook Hélène Passtoors geprogrammeerd, de Vlaamse ANC-militante die meewerkte aan een bomaanslag in het Zuid-Afrikaanse Pretoria in 1983 die 19 mensen het leven kostte en 200 gewonden achterliet, meestdeels burgers. Wat doet zoiets met een mens, het besef zoveel levens mee verwoest te hebben, vraagt een mens zich toch af. Legers Amerikaanse psychiaters worden dagelijks ingezet om de posttraumatische stressstoornissen te verhelpen van soldaten die uit oorlogsgebied terugkomen. Velen komen er nooit meer mee in het reine. Het blijkt niet mee te vallen voort te leven met de wetenschap dat je mensen hebt vermoord, ook al was het op bevel.

Bij Passtoors, die haar best had gedaan om er uit te zien als een karikatuur van een oud geworden 68’er, bleek dat trauma nogal mee te vallen. Ze verwees naar de context waarbij er ook doden vielen bij acties van het Zuid-Afrikaanse leger. ‘We waren in oorlog’ en zij was soldaat tegen de Apartheid. Auteur Dirk Roofthooft, ook aan tafel, fronste de wenkbrauwen bij het gemak waarmee ze omging met de ravage die ‘haar’ aanslag had veroorzaakt en kwam tussen. Zij reageerde: ‘Daar moet je rekening mee houden, dat er burgerslachtoffers vallen, collateral damage’. Even later klonk het: ‘Het was altijd mogelijk dat er meer burgerslachtoffers zouden vallen dan normaal, maar het was oorlog’. Meer burgerslachtoffers dan normaal? Wat zou het ‘normale’ aantal burgerslachtoffers zijn? Bestaan daar tabellen over?

Of ze spijt had, wilde Lieven van Gils weten. ‘Ah neen, geen spijt, geen schuld. Je vraagt niet aan een soldaat of hij spijt heeft. Waarom spijt?’ ‘Ik moet er toch nog eens over nadenken’, sloot een wat uit het lood geslagen Van Gils af.

Passtoors had het, niet toevallig, over haar Leiders, ze sprak het uit met grote L, en over Oliver Tambo als haar ‘grote chief’. Soldaten denken niet, zij voeren slechts uit, zoveel was wel duidelijk. (Zij werd bovendien niet opgeroepen door een leger maar trad vrijwillig toe tot de gewapende strijd.) Toen de ANC-top na enkele aanslagen begreep dat het niet het juiste instrument was en Tambo besliste om daar mee op te houden, was dat voor Passtoors ook oké. Het geweten stond on hold en het feit dat ze bevelen uitvoerde, volstaat tot vandaag als verantwoording. Eigenlijk zag ik schitterende televisie, die leerde hoe gevaarlijk blinde idealisten kunnen worden die handelen onder het motto ‘Befehl ist Befehl’, welke zaak of welk ‘leger’ ze ook mogen dienen want de afkorting ANC doet hier niet eens veel ter zake.

Oliver Tambo

Collateral damage