Op zaterdag 11 juni, de dag dat Boudewijn Bouckaert de Prijs voor de Vrijheid ontving, hielden vier Nederlandse partijen congres. Dit artikel gaat over het congres van de rechts-liberale Vereniging voor Vrijheid en Democratie (VVD), sinds 2010 grootste partij. Het loont om eerst kort de andere drie aan te stippen.

Linkse samenwerking?

De congressen van de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid (PvdA) en van GroenLinks spraken zich uit over de vraag of de twee partijen één fractie moeten vormen vanaf 2023 , als de Eerste Kamer (Senaat) opnieuw wordt samengesteld. Bij de PvdA stemde de ledenvergadering, GroenLinks had een digitaal ledenreferendum. Beide stemden ermee in. Een eerste stap naar partijfusie? Zowel bij GL als bij PvdA lijkt de top enthousiaster dan de achterban.

Op de VVD-ledenvergadering werd ernaar verwezen door waarnemend partijvoorzitter Onno Hoes. ‘We hebben ook geen fusie nodig om elkaar te ontwikkelen.’

Boerenprotest

Een dag eerder had de regering nieuw stikstofbeleid bekendgemaakt. Een beleid dat leek neer te komen op gedwongen sanering van de veeboeren. Een aantal boeren zocht nog diezelfde avond de verantwoordelijke minister van Natuur en Stikstof, Christianne van der Wal (VVD), thuis op.

Caroline van der Plas, politiek leider van landbouwpartij BoerBurgerBeweging , nam gelijk afstand van deze actie. Op de ledenvergadering van BBB bleken ook gewone leden het af te keuren dat politici thuis opgewacht werden. BBB is bedoeld om democratisch op te komen voor de landbouwsector. Zulke incidenten helpen daar niet bij.

Voor de ingang van het VVD-congres had een aantal boeren vier tractoren geparkeerd, met als leus ‘Boer zoekt VVD. Ergo, geen D66’. Het links-liberale, grootstedelijke D66 is tweede partij binnen de coalitie en voorstander van inkrimping van de veestapel. Vijf tot tien boeren voerden actie voor het VVD-congres. Een aantal politici ging gelijk het gesprek aan. Je hoefde enkel op de schoenen te letten: werkschoenen waren boeren, puntschoenen politici.

Flyers werden uitgedeeld, omdat niet alle VVD-leden het eens zijn met de stikstofplannen van de eigen minister. Ze vonden gehoor bij Theo Bos, fractievoorzitter in de gemeenteraad van Barneveld en pluimveehouder.

Kleren maken de man?

Het congres vond plaats in Halfweg, gelegen tussen Amsterdam en Haarlem. Op congressen dragen leden doorgaans jasje-dasje of mantelpak. Als toegeving aan het zomerse weer hadden veel heren geen stropdas om en het jasje niet dichtgeknoopt. Partijleider en premier Mark Rutte ging gekleed in wit overhemd met korte mouwen en in spijkerbroek.

Gezocht: partijvoorzitter

Bij het vorige congres gaven leden aan voortaan weer op inhoud te willen debatteren. Dat dit keer nadrukkelijk sprake was van een ledenvergadering en niet van een ‘festival’ wekte de indruk dat het partijbestuur de kritiek ter harte neemt. Hoes kondigde dan ook aan dat vandaag geen enkele ‘strekking’ werd overgenomen. De leden gingen over de moties stemmen.

Bij agendapunt 9, over het profiel van de nieuwe voorzitter, werd een amendement ingediend. Een die iedere Belgische partijvoorzitter doet schrikken: de nieuwe voorzitter mag zelf geen politieke ambities hebben – landelijk, regionaal noch plaatselijk. De vorige voorzitter, sinds januari minister, de al genoemde Christianne van der Wal, was ook wethouder (schepen) en gedeputeerde (provinciaal bestuurder).

Het bestuur zag liever geen extra vereiste, ook omdat ‘iedereen moest kunnen solliciteren’. Indiener Bert Homan, uit de provincie Drenthe, wilde liever stemmen. Het amendement werd met 54 procent aangenomen.

Meer inspraak leden

Veertien moties waren ingediend. De eerste lag in het verlengde van de vorige ledenvergadering. De partij moest opnieuw in debat met de leden over de koers. Het resultaat moest worden voorgelegd aan het najaarscongres. Aangenomen met 89 procent.

Enkele jaren geleden werd de partij opnieuw georganiseerd. Omdat in sommige kleine afdelingen niet alle functies ingevuld konden worden, had het hoofdbestuur een ondergrens ingesteld van 140 leden. In de praktijk bleek dat zo in dunbevolkte gebieden de fysieke geografische afstand te groot werd voor een samenhangende afdeling. Een motie voor een meer aan regionale verschillen aangepaste flexibiliteit kreeg 73 procent van de stemmen. Een motie om bij de komende landelijke verkiezingen uit elke provincie iemand een verkiesbare plek op de kandidatenlijst te geven, haalde het niet.

Na deze moties over de interne organisatie volgden de moties over politieke thema’s. Een daarvan had raakvlak met beide. Indiener Koos Voogt wilde, kort samengevat, indexatie van de pensioenen (in Nederland ruim een decennium niet gebeurd). Hij merkte dat bewindslieden, ook van de eigen partij, moeilijk te benaderen waren. Als er al een reactie volgde, dan altijd van een communicatiemedewerker. Die consequent een ‘KIR-brief’ stuurde: ‘kluitje in het riet’.

Autopartij

De VVD is al tientallen jaren op de hand van de autobezitter. Enkele verkiezingen terug noemde ze zich zelfs ‘vroempartij’. In 2012 regelde ze als grootste regeringspartij dat de maximumsnelheid op snelwegen van 120 naar 130 kilometer per uur ging. Het praktische voordeel van tien extra kilometer in een klein dichtbevolkt land werd buiten de partij nooit duidelijk. VVD-kiezers zullen ze zich afgevraagd hebben waarom aan dit ene punt dogmatisch werd vastgehouden, terwijl vanaf 2012, toen een coalitie werd gevormd met de PvdA, veel andere speerpunten inwisselbaar bleken. En zelfs de auto bleek niet onaantastbaar. Een half jaar geleden leek Rutte rekeningrijden mogelijk te maken.

Om uitstoot van stikstof te beperken, werd eind 2019 de maximumsnelheid weer verlaagd. De tiende motie riep op om, zodra het weer mogelijk was, de snelheid opnieuw te verhogen naar 130 kilometer per uur. Een voorstel waarvoor luid werd geapplaudisseerd.

Maar niet door alle aanwezigen. Meteen liep iemand naar de microfoon. Die vond het een schande dat dit voorstel werd ingediend, terwijl een dag eerder werd verkondigd dat veehouders moesten wijken omwille van stikstof. De spreker riep om uit solidariteit met de boeren niet over dit voorstel te stemmen.

Bij de stemming bleek de verdeeldheid: 52 procent voor, 48 tegen. En het debat over de stikstof moest nog beginnen!

Stikstofdebat

De laatste vier moties gingen namelijk stuk voor stuk over het stikstofbeleid. Een daarvan keerde zich nadrukkelijk tegen het beleid van de eigen minister. Dit voorstel was de woensdag daarvoor al door vijfhonderd leden getekend. Voor een besef van de verhoudingen: moties hebben doorgaans tien tot twintig handtekeningen. Dertig tot veertig is al veel. Op de dag van het congres telde deze motie, ingediend door Mirjam Pauwels en Mirjam Nelisse, 866 handtekeningen.

De vier moties werden in één keer besproken. Na toelichting door alle indieners reageerde Thom van Campen namens de Tweede Kamerfractie. Daarna zou worden gestemd.

Van Campen bleek bereid met drie van de vier moties mee te gaan. Met de motie van Pauwels en Nelisse had hij echter moeite, vanwege een zin in de toelichting: ‘dat we agrarische bedrijven opofferen wegens achterhaalde theoretische modellen’. Dit ontkende wetenschappelijk bewijs dat iets aan stikstof moet worden gedaan. Om die reden moest hij deze motie ontraden.

Achterbanbeheer?

In haar boek over de VVD in de afgelopen twintig jaar noteerde NOS-verslaggever Wilma Borgman dat congressen zorgvuldig geregisseerd worden. Een van de punten die ze noemde, was vertrouwelingen strategisch in de zaal plaatsen om op het juiste moment te applaudisseren. De afgelopen twee jaar berichtten steeds meer media over het toegenomen belang binnen de VVD van beroepskrachten (persoonlijk assistenten, fractiemedewerkers, voorlichters). Beide ontwikkelingen gingen ten koste van ledeninspraak. Van een ledenpartij veranderde de VVD het afgelopen decennium in een campagnepartij. Partijvrijwilligers werden daarbij ondergeschikt aan verkiezingswinst.

Nadat Van Campen de motie ontraadde, werd geklapt in de zaal. Vooral in het gedeelte waar uw verslaggever zat. Hier bevonden zich vooral jonge mensen, in de leeftijd waarin medewerkers worden aangeworven. Hun reactie was unaniem en gelijktijdig. Desgevraagd werd ontkend dat sprake was van afgesproken werk. Van de jongeman uit Den Haag die hierop de hand schudde wil ik het geloven. Twijfel bleef bestaan. Bijvoorbeeld toen links van mij iemand de opmerking van een spreker dat dit stikstofbeleid stemmen kon kosten bij de Provinciale Statenverkiezingen, komende maart, niet relevant vond. Hoe waarschijnlijk is dit, aangezien de VVD sinds 2010 machtspartij is?

Verschil van mening

Al tien jaar zijn VVD-congressen strak geregisseerde bijeenkomsten, waarbij de borrel belangrijker werd gevonden dan de inhoud. Vanwege de stikstofmoties kwamen veertig mensen naar de microfoon.

Even leek het alsof voor- en tegenstanders van de motie ingedeeld konden worden op basis van leeftijd en regionale herkomst. De voorstanders waren oudere leden en afkomstig uit de provincie, de tegenstanders jongeren uit de Randstad.

Toen nam een jonge man uit Leiden het woord. Hij verklaarde zich bezorgd om het milieu, in Nederland en in Europa. Vervolgens stelde hij dat de Nederlandse landbouw efficiënter en milieuvriendelijker was dan in veel andere landen. Als de veehouderij zich verplaatst naar het buitenland, wat is dan het nettoresultaat?

Nelisse verklaarde zich bereid de bekritiseerde zin in te trekken en te vervangen door vier punten. In die punten werden ook onderzoek vermeld waarop de motie was gebaseerd. Van Campen, sinds 2017 politiek adviseur van VVD-minister Tamara van Ark en Kamerlid sinds 2021, bleef de motie ontraden. Het stikstofbeleid was immers gebaseerd op onderzoek van het RIVM. Vergat hij dat Nelisse, in 2021 nummer 69 op de kandidatenlijst, onderzoeker is bij TNO?

De toon werd geleidelijk aan feller. Een lid uit Noord-Brabant sprak haar bezorgdheid uit. Vindt polarisatie nu ook binnen de VVD plaats?

Alleen over de motie die niet werd overgenomen werd, werd gestemd. Die werd aangenomen met 51 procent. Nelisse was zichtbaar ontroerd.

Gevolgen?

Sommige ervaren politieke commentatoren waren die dag niet naar de VVD gegaan, maar naar GroenLinks. Die avond openden de journaals echter met het bericht dat de VVD-achterban het de dag ervoor aangekondigde stikstofbeleid van de regering verwierp. Premier Rutte bevindt zich nu in een spagaat. ‘Congressen kopen geen straaljagers’, maar kan hij de helft van zijn achterban negeren?

Tweede regeringspartij D66 eist alvast dat de afspraken worden nageleefd. Alleen hebben de andere twee coalitiepartners, de christendemocratische partijen CDA en ChristenUnie, ook veel agrariërs in hun achterban. D66 niet.

Volgens duidingsprogramma Nieuwsuur had de VVD-top de draai gemaakt richting maatregelen om het stikstofprobleem te verhelpen. De achterban had die draai nog niet gemaakt en geloofde nog niet dat de veestapel moet verminderen. De publieke omroep is gevestigd in Hilversum, dus in de Randstad.

Toekomst VVD?

Zondag 12 juni waren zowel minister Christianne van der Wal als fractievoorzitter Sophie Hermans te gast in het rechtse praatprogramma WNL op Zondag. Na de stemmingen had ze op het congres een uitgebreide toespraak gehouden. Probeert men haar te positioneren als toekomstig lijsttrekker? Maar hoe komt iemand over die na een lange vergaderdag, op een warme dag, veertig minuten lang vooral over zichzelf praat?

Rutte deed het beter. Hij vatte de dag als volgt samen: de VVD was de laatste partij waarbinnen hoog- en laagopgeleid, arm en rijk, stad en platteland, met elkaar ideeën kunnen uitwisselen. De VVD is de laatste volkspartij. Omdat de vergadering al was uitgelopen, stelde hij voor om de geplande vragen aan de partijleider te stellen tijdens de borrel.

Blijft over dat voor het eerst in tien jaar ontevreden leden een voorstel tegen de zin van de partijleiding aangenomen kregen. De partijleiding bestaat uit beroepskrachten: voltijdspolitici, hun medewerkers, communicatiespecialisten. De oppositie kwam van leden, militanten en deeltijdpolitici: mensen die politiek actief zijn naast hun eigenlijke werk.

Sinds 2010 stond de VVD voor de landelijke beroepspolitici. Wordt zij nu weer een ledenpartij?

Het congres kan teruggekeken worden op de partijwebstek en op YouTube.

Onno Hoes

Partijcongres VVD stemt tegen stikstofplannen van partijtop