De Oekraïens-orthodoxe Kerk, die in gemeenschap is met het patriarchaat van Moskou, riep de Oekraïners op tot verzet en vergeleek de Russische president met Kaïn, zo stelt de Italiaanse godsdienstsocioloog Massimo Introvigne vast.

Vervolging Russisch-orthodoxen?

Er zit een religieus aspect aan de oorlog in Oekraïne, waarvan sommige kenmerken verrassend en paradoxaal zijn. Andere zijn dat niet. In zijn eerste toespraak tot de natie waarin hij de gewapende interventie aankondigde, bracht Poetin de band tussen de ‘Russische wereld’ en de orthodoxe Kerk onder leiding van de patriarch van Moskou nog eens onder de aandacht. Als bewijs van westerse samenzweringen in Oekraïne voerde hij ook het feit aan dat de Oekraïens-orthodoxe Kerk zich in 2018 heeft losgemaakt van het patriarchaat van Moskou en zich aangesloten heeft bij de andere grote orthodoxe jurisdictie in de wereld. Dat is het oecumenisch patriarchaat van Constantinopel, gevestigd in Istanboel: het oude Constantinopel.

Niet alle Oekraïense orthodoxen aanvaardden dit besluit. Sommigen bleven bij de patriarch van Moskou, binnen de Oekraïens-orthodoxe Kerk patriarchaat van Moskou. Poetin verklaarde dat deze Oekraïense orthodoxen in gemeenschap met Moskou worden vervolgd door de Oekraïens-orthodoxe meerderheidskerk en de regering, en dat een van de doelen van zijn militaire troepen is een einde te maken aan de vervolging.

Tussen twee patriarchen

Ongeveer zestig procent van de Oekraïners is lid van de Oekraïens-orthodoxe Kerk. Die is in gemeenschap met de oecumenische patriarch van Constantinopel. Naar schatting vijftien tot twintig procent behoort tot de Kerk die in gemeenschap is met de patriarch van Moskou. Men mag niet vergeten dat er in Oekraïne ook katholieken zijn: meer dan vier miljoen, iets minder dan tien procent van de bevolking. Zij volgen de Griekse ritus, wat betekent dat zij andere tradities, kerkelijk recht en liturgische gebruiken hebben, maar zij blijven in volledige gemeenschap met de Heilige Stoel. Er is ook een significante minderheid van katholieken die de Latijnse ritus volgen.

Om de kaart van de Oekraïense christenen compleet te maken: er zijn bijna tienduizend protestantse gemeenschappen. Er zijn ook meer dan negenhonderd Koninkrijkshuizen van de Jehova’s getuigen en de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen. In de volksmond staat deze bekend als de Mormoonse Kerk. Zij heeft zo’n veertig gemeenten en een van haar tempels staat in Kiev.

Ministerie van Religie

Van enig belang voor het begrijpen van de oorlog is ook de religieuze situatie in Rusland. In opiniepeilingen beweert meer dan 60% van de bevolking deel uit te maken van de orthodoxe Kerk van het patriarchaat Moskou. Dit cijfer omvat echter velen die zelden of nooit actief zijn in kerkelijke activiteiten, en het patriarchaat Moskou ziet met bezorgdheid het verlies van zijn invloed bij de jongere generaties aan.

Op uitnodiging van de politieke autoriteiten of van het patriarchaat zelf, was ik in Rusland spreker op verschillende conferenties over de oorzaken van dit verschijnsel. Mijn indruk is dat er oorzaken zijn die de meeste Europese landen, die getroffen zijn door min of meer agressieve golven van secularisatie, met elkaar gemeen hebben. En er is een oorzaak die specifiek is voor Rusland: velen vinden dat het patriarchaat van Moskou te vaak lijkt op een publicrelationsbureau voor Poetin. Een soort ‘ministerie van Religie’ van het regime.

Veel orthodoxe bisschoppen accepteren deze analyse, die enige zelfkritiek van hun kant zou vereisen, echter niet. Zij schrijven hun problemen toe aan de agressieve concurrentie van uit het Westen geïmporteerde religies en ‘sektes’, waarvan de aantallen echter relatief klein zijn en statistisch gezien geen verklaring kunnen bieden voor het leegbloeden van actieve leden dat het patriarchaat heeft getroffen.

De orthodoxe ziel van Rusland

De meer conservatieve bisschoppen menen dat dit deel uitmaakt van een duivels plan van de Verenigde Staten en de Europese Unie om de orthodoxe ziel van Rusland te vernietigen. Zij zijn een nog nauwer bondgenootschap aangegaan met het regime van Poetin, dat zij onvoorwaardelijke steun garanderen. In ruil daarvoor ontvangen zij economische hulp in diverse officiële en officieuze vormen, alsmede beperkende wetten om de concurrentie uit te schakelen. Zij hebben onder meer geleid tot het verbieden van de Jehova’s getuigen, die het slachtoffer zijn van een meedogenloos beleid van arrestaties en geweld dat door alle internationale instellingen wordt veroordeeld.

Dezelfde Russisch-orthodoxe bisschoppen hebben de verhuizing van de meerderheid van de Oekraïens-orthodoxe gelovigen van het patriarchaat van Moskou naar dat van Constantinopel — die grotendeels te wijten was aan de politieke crisis tussen Oekraïne en Rusland na de invasie van de Krim — opgevat als een wonde veroorzaakt door de gebruikelijke Amerikaanse en Europese samenzweringen.

In Poetins pseudo-republieken Donetsk en Loegansk, dus in de gebieden van Oost-Oekraïne die door pro-Russische separatisten worden gecontroleerd, erkennen de wetten uitdrukkelijk het nationale karakter van de orthodoxe Kerk die in gemeenschap is met het patriarchaat van Moskou. Daarbij wordt diegene, die in gemeenschap is met de patriarch van Constantinopel en andere christelijke en niet-christelijke gemeenschappen, gediscrimineerd. Sommige academische waarnemers hebben Donetsk en Loegansk ‘orthodoxe mini-theocratieën’ genoemd.

Orthodox kampvechter

Het is dan ook niet verwonderlijk dat Poetin zich, door Oekraïne binnen te vallen, opwierp als de kampvechter van de Russisch-orthodoxe Kerk. Hij presenteerde het conflict ook als een godsdienstoorlog, die onder meer tot doel heeft alle Oekraïense orthodoxen terug te brengen in de schoot van het patriarchaat van Moskou. De laatste jaren heeft Poetin immers steeds meer zijn toevlucht genomen tot de oude Russische retoriek van Moskou als het ‘Derde Rome’. Moskou is het enige Rome dat overeind is gebleven na de val van het oude Rome (wat voor Poetins ideologen ook de morele val is van het hedendaagse westerse christendom) en na de val van Constantinopel. Het is dus het enige overgebleven bastion van het wereldchristendom.

Evenmin is het verrassend dat de patriarch van Moskou lange tijd heeft gezwegen en vervolgens verklaringen heeft afgelegd die in het Westen werden gepresenteerd als een oproep tot vrede, maar in Rusland en Oekraïne werden geïnterpreteerd, wellicht terecht, als uiting van een dubbelzinnig standpunt en het vermijden van elke vorm van kritiek op het optreden van Poetin.

Voorzichtig Vaticaan

Het is ook niet verwonderlijk dat sommige van de hardste woorden over deze crisis tegen Poetin, die het Oekraïense volk opriep tot verzet, zijn uitgesproken door metropoliet Epiphanius, primaat van de Oekraïens-orthodoxe Kerk in gemeenschap met Constantinopel, en patriarch Sviatoslav Sjevtsjoek. Laatstgenoemde is hoofd van de Grieks-katholieke Kerk, dat wil zeggen, van de overgrote meerderheid van de Oekraïense katholieken. De verklaringen van patriarch Sjevtsjoek stonden in schril contrast met het veel voorzichtiger standpunt van het Vaticaan, dat zijn oecumenische betrekkingen met de patriarch van Moskou niet in gevaar wil brengen. Het Vaticaan wil echter ook de betrekkingen met de oecumenische patriarch van Constantinopel behouden — en dat lijkt een moeilijke opgave.

‘Wij willen uw verdediging niet!’

Maar er is iets verrassends. Iets heel verrassends zelfs. De Oekraïens-orthodoxe Kerk patriarchaat van Moskou steunde de invasie niet en nam er zelfs een zeer hard standpunt tegen in. Dit is dus precies de Kerk die de Russische troepen zou verdedigen volgens Poetin, tegen de ‘vervolging’ van de orthodoxe Kerk van de meerderheid en van de regering in Oekraïne. Metropoliet Onuphrius (Onufriy) van Kiev, primaat van de met Moskou verbonden Kerk, zei dat het tijd is voor de Oekraïners om religieuze verschillen opzij te zetten en zich te verenigen in het weerstaan van de indringer.

Kaïn en Abel

Onuphrius zei dat Poetin ‘de zonde van Kaïn’ herhaalt, die zijn broer Abel doodde, dat er voor de invasie ‘geen excuses’ zijn, en dat de orthodoxen in gemeenschap met het patriarchaat Moskou ook hun ‘speciale liefde en steun moeten bieden aan onze soldaten die de wacht houden en ons land en ons volk beschermen en verdedigen. Moge God hen zegenen en over hen waken!’ Merk op dat dit een kerk is met een meerderheid van Russischtalige Oekraïners, wat de theorie dat Russischtalige Oekraïners de invasie steunen, logenstraft.

Beticht worden van de ‘zonde van Kaïn’, die volgens de Bijbel zijn broer Abel doodde en de eerste moordenaar werd in de geschiedenis van de mensheid, is voor een christen een zeer ernstige beschuldiging. Afgezien van een paar plaatselijke orthodoxen die zijn uitverkocht of geterroriseerd door de bloeddorstige hiërarchen van de pseudo-republieken Donetsk en Loegansk, is er vandaag geen enkele christelijke kerk of autoriteit in Oekraïne die Poetin steunt. De agressie had tot doel de christenen van Oekraïne verder te verdelen in anti-Russen en pro-Russen, maar heeft hen, integendeel, verenigd in de veroordeling van de ‘Kaïn’ van het Kremlin.

(Dit artikel verscheen in het Engels op de webstek Bitter Winter.)

Onuphrius van Kiev

Godsdienstoorlog van het Russische Rome tegen decadentie, verval en vervolging