Otfried Preußler was de ‘grootste Duitstalige kinderboekenauteur’ volgens de Frankfurter Allgemeine. Maar nu wil een bepaalde school in Beieren zijn naam niet meer dragen. Want als 17-jarige heeft hij een roman geschreven over de Hitlerjugend.

Preußler zag op 20 oktober 1923 het levenslicht in Liberec, in Noord-Bohemen. De Sudetenduitsers, een minderheid van ongeveer drie miljoen mensen in het toenmalige Tsjechoslowakije, noemden de stad Reichenberg. Daarmee was het gedaan in 1945. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog werden de Duitstaligen op bevel van de Tsjechische president Edvard Beneš verdreven uit het gebied waar hun voorouders zich vanaf de 12^de eeuw hadden gevestigd.

Met de ‘Vertreibung’ kwam er ook een definitief einde aan het nationaliteitenconflict dat zich vanaf het midden van de 19^de eeuw had afgespeeld tussen de Sudetenduitsers en de Tsjechen in Bohemen en Moravië, toen nog deel van Oostenrijk-Hongarije.

Verhalend talent

Nadat de staat Tsjechoslowakije in 1918 was opgericht, voelden vele Sudetenduitsers – tot dan toe eigenlijk Oostenrijkers – zich ontheemd en vaak ook gediscrimineerd. Met de opkomst van Adolf Hitler in het naburige Duitsland begonnen velen onder hen te dromen van ‘Heim ins Reich’, van een terugkeer onder de vleugels van – ditmaal – het Duitse ‘Reich’. In de jaren ’30 spitste het conflict zich toe. Onvermijdelijk drukte het zijn stempel op de jonge Preußler.

Na de inlijving van het Sudetenland door Nazi-Duitsland begin oktober 1938 werd de Turnersbond waarvan hij lid was automatisch opgeslorpt door de Hitlerjugend (HJ). De jonge nationaalsocialist werd in maart 1942, nauwelijks 18 jaar oud, opgeroepen om zijn legerdienst te vervullen. Een jaar later werd hem wegens zijn inzet aan het Oostfront het Eisernes Kreuz II. Klasse verleend. Dat hij zich enthousiast in de strijd had gestort, heeft hij nooit geloochend. In august 1944 viel hij in Sovjet-Russische krijgsgevangenschap.

Hij zou pas vijf jaar later, in juni 1949, op vrije voeten komen. Hij vestigde zich in Rosenheim in Beieren, waar trouwens vele Sudetenduitsers na de ‘Vertreibung’ naartoe waren getrokken. Hij ging aan de slag als leraar en zette zijn verhalend talent om in talrijke jeugd- en kinderboeken.

Ze maakten van hem de meest geliefde en meest gelezen jeugdauteur van Duitsland. Zijn boeken werden in wel 55 talen vertaald en haalden in Duitsland alleen al een oplage van 15 miljoen exemplaren. Preußler overleed op 18 februari 2013. Op het graf van hem en zijn vrouw in Rosenheim prijken de woorden ‘Kinder brauchen Geschichten’ (Kinderen hebben verhalen nodig) en staat het beeld van een lezend kind.

Ineenstorting

De ‘Werdegang’, het levensverloop van Preußler, vertoont – zeker tot 1949 – veel gelijkenis met dat van de auteur Franz Fühmann, zijn generatie- en streekgenoot die in 1922 in Rochlitz/Rokytnice nad Jizerou, 35 kilometer ten oosten van Reichenberg, werd geboren. Ook Fühmann (zie portret in Doorbraak) was als jonge kerel een geestdriftige nationaalsocialist, werd onder de wapens van de Wehrmacht geroepen en belandde in een Sovjet-Russisch krijgsgevangenenkamp.

Maar Fühmann streek na zijn vrijlating neer in de DDR waar hij tot een van de meest beroemde auteurs zou uitgroeien. Anders dan Preußler zou Fühmann zich in zijn novellen en essays expliciet bezighouden met zijn nationaalsocialistische verleden en met de vraag hoe de ‘Wandlung’ (verandering) van nationaalsocialist tot ‘antifascist’ mogelijk was, een vraag die hem tot aan de rand van de geestelijke ineenstorting bracht.

Cancel culture

Dat is nu net wat Preußler de laatste tijd postuum wordt verweten, namelijk dat hij zich niet expliciet zou gedistantieerd hebben van zijn jeugdroman ‘Erntelager Geyer’ (Oogstopslag Geyer) die hij in 1940 als zeventienjarige had geschreven en waarin hij het meehelpen van de Hitlerjugend bij het binnenhalen van de oogst in nationaalsocialistische geest had geprezen. De in 1942 gepubliceerde roman werd in 2015, twee jaar na het overlijden van Preußler, ontdekt door literatuurwetenschapper Peter Becher.

Voor een van de 22 scholen die naar Preußler zijn vernoemd, het Gymnasium van Pullach (Beieren), is dat een reden om hem als naamgever te schrappen. De aanvraag ligt nu voor bij het ministerie van Onderwijs van de deelstaat Beieren.

Over dit duidelijk voorbeeld van ‘cancel culture’ is heel wat ophef ontstaan in de Duitstalige wereld. Het moet gezegd dat de teneur in de grote kranten er een is van onthutsing en verontwaardiging over het initiatief van de schooldirectie. Preußler, die behoort tot het ‘collectieve geheugen van de Bondsrepubliek’ (Frankfurter Rundschau), mag zich misschien nooit uitgelaten hebben over die ‘jeugdzonde’ (Der Standard), maar kan het misschien uit ‘schaamte’ (Frankfurter Allgemeine Zeitung) geweest zijn? Zijn nationaalsocialistische engagement als teenager heeft, zoals Die Welt opmerkt, met zijn ‘Sudetenduitse socialisatie’ in Reichenberg/Liberec te maken.

Magie

Heeft Preußler zich niet in zijn andere werken – weliswaar niet expliciet – gebogen over zijn nationaalsocialistische verleden? Die Welt schrijft dat zijn meesterwerk ‘Krabat’ (1971), waaraan hij haast ‘ten gronde was gegaan’, de ‘uitdrukking van zijn literaire verwerking van de verleidbaarheid van de (eigen) jeugd’ was. Het boek gaat over een weesjongen die in de wereld van de zwarte magie wordt ingewijd en voor zijn vrijheid moet vechten, ‘een allegorie over de verstrikkingen van zijn eigen generatie in het nationaalsocialisme’ (Der Spiegel). Die magie die ook in een werk als ‘Die kleine Hexe’ (1957) voorkomt, kenmerkt het mysterieuze Bohemen waarin Preußler is opgegroeid.

Zijn grootmoeder langs vaderszijde die trouwens beter Tsjechisch dan Duits sprak, haalde voor de jonge Preußler heel wat verhalen op uit de magische schatkist van Bohemen. Het is geen toeval dat ook Fühmann ‘Märchen’ (sprookjes) schreef, en daarin net zoals Preußler de botsing tussen goed en kwaad niet uit de weg ging.

Maar ook dat element is de schooldirectie uit Pullach een doorn in het oog: boeken over magie en hekserij, dat zou toch niet meer passen voor een hedendaagse school? Preußler-kenner Peter Becher heeft de school de naamsverandering afgeraden: ‘Volgens mij is een gedifferentieerd beeld over Preußler dat ook spanningen inhoudt, voor scholieren meer leerrijk dan een idool dat zuiver op de graat is.’ Maar zijn woorden hebben niet mogen baten.

Otfried Preußler

Beroemdste Duitse kinderboekenauteur gecanceld