Op vooravond van keiharde onderhandelingen over de toekomstige relatie tussen de EU en de NAVO, liet de Duitse voorzitster van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zich voor het Atlantische (lees: Amerikaanse) karretje spannen. Deze uitschuiver van de Duitse luidt een half jaar in van diplomatieke toppen, slinkse streken en oorlogszuchtige taal over de rol en toekomst van de NAVO en het oprichten van een Defensie Unie binnen de Europese Unie.

De transatlantische banden

Afgelopen woensdag ontving Von der Leyen een ‘award of excellence’ van de Atlantic Council. Een apetrotse Von der Leyen tweette als een bakvis, helemaal idolaat, dat ze naast zangeresje Dua Lipa stond. De Atlantic Council meldde dat ‘Von der Leyen in een tijd van grote mondiale onenigheid krachtige inzet betoond heeft om de transatlantische banden te behouden’. Andere laureaten waren Pfizer-topman Albert Bourla, BioNTech-oprichters Özlem Türeci en Uğur Şahin en de voornoemde, van Kosovaarse afkomst zijnde Grammy-winnares, Dua Lipa.

De keuze voor een New Yorkse Griek, twee Duitse Turken en een Brits-Kosovaarse jetsetfiguur naast Von der Leyen is geen toeval. Griekenland, Turkije, Duitsland, Groot-Brittanië en Groot-Albanië (dat delen van de territoria van de jongste drie NAVO-lidstaten Albanië, Noord-Macedonië en Montenegro combineert met het door de Amerikanen met de NAVO van Servië bevrijdde Kosovo) zijn de strategisch belangrijkste Amerikaanse bondgenoten binnen de NAVO. Wat hier echt speelt is de toekomstige relatie tussen de EU en de NAVO.

De militaire analisten van vriend en vijand kijken uit naar vier momenten:

1. De publicatie van het ‘strategisch kompas’ van de EU in november 2021;

2. De gezamenlijke EU-NAVO-verklaring over toekomstige samenwerking in december 2021;

3. De EU-defensietop onder het Franse voorzitterschap in het begin van 2022;

4. De herziening van het strategisch concept van de NAVO in maart 2022.

De succesvolle NAVO-formule

Sinds het Noord-Atlantisch Verdrag van 4 april 1949 zorgt de NAVO voor de vrede. Het militair bondgenootschap, onder Amerikaanse militaire leiding en met Europese politieke leiding, hielp Europa door de Koude Oorlog. Het zorgde voor een ongebruikelijk lange periode van vrede na de Tweede Wereldoorlog. Die laatste verdienste is vooral te danken aan artikel 5 van het NAVO-verdrag:

‘De partijen komen overeen dat een gewapende aanval tegen een of meer van hen in Europa of Noord-Amerika als een aanval tegen hen allen zal worden beschouwd; zij komen bijgevolg overeen dat, indien zulk een gewapende aanval plaatsvindt, ieder van hen de aldus aangevallen partij of partijen zal bijstaan, in de uitoefening van het recht tot individuele of collectieve zelfverdediging erkend in Artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties, door terstond, individueel en in samenwerking met de andere partijen, op te treden op de wijze die zij nodig oordeelt met inbegrip van het gebruik van gewapend geweld om de veiligheid van het Noord-Atlantisch gebied te herstellen en te handhaven.’

NAVO bracht vrede

De duurzame vrede in Europa wordt door velen ook toegeschreven aan andere historische initiatieven zoals de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS), dat een voorloper was van de Europese Unie. De waarheid is dat de EGKS Frankrijk en Duitsland verzoende en die eeuwige tweestrijd begroef door de basisindustrie, die nodig is voor oorlogsmachinerie, te verenigen.

Echter, het bedwingen van de dreiging van de Sovjet-Unie en een derde wereldoorlog is de verdienste van de NAVO. Ook het economische succesverhaal van West-Europa met het Marshallplan en later de Europese Economische Gemeenschap (EEG) droeg bij tot de val van het communistisch bolwerk. Ook hier speelden Amerikaanse strategie en Europese eenmakingsdrang een parallelle rol.

‘Europese Defensie Unie’

Die parallelle rol tussen atlantisme en Europese eenmaking staat sedert enige tijd sterk onder druk. Met het slinks in het Verdrag van Lissabon loodsen van een militaire bijstandsclausule, afgekeken van artikel 5 van het NAVO-verdrag, zette de EU de deur wagenwijd open naar een ‘Europese Defensie Unie’, los van de NAVO. Sedertdien duikt bij elke crisis de roep om een EU-leger op uit de Europese Commissie en bepaalde Europese hoofdsteden zoals Parijs, Madrid en zelfs Brussel of Den Haag.

Eigenlijk is het onbegrijpelijk dat juist nu tijdens bikkelharde onderhandelingen over de toekomstige relatie tussen de Europese Unie en de NAVO de Duitse Von der Leyen zich zo liet vangen in een lobbyfuik. En wel in een lobbyfuik van een ngo die sedert 1961 tot doel heeft de Amerikaanse geopolitieke belangen te behartigen en de promotie te maken voor de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie NAVO.

De voorkeuren van de ‘neutrale’ Von der Leyen

In haar functie als lid van de Europese Commissie wordt Von der Leyen geacht onafhankelijk en neutraal de beslissingen van de Europese Raad (van regeringsleiders) en het Europees Parlement uit te voeren. Zich profileren als aanhanger van een van de richtingen waarover nog op het hoogste niveau van diezelfde Europese Raad onderhandeld wordt, lijkt op zijn minst vooringenomen of misplaatst.

Terwijl haar eigen diensten campagne voeren voor een ambitieus EU-defensiebeleid en een EU-leger, liet Von der Leyen haar persoonlijke voorkeur blijken door als bloempot van de dag op te draven bij een pro-NAVO-galadiner. Nu was die voorkeur geen geheim. Als voormalig Duits minister van Defensie verkoos ze vaak de videoconferencing-faciliteiten van de NAVO boven die van de EU. Lang weten waarnemers dit aan een sluipend conflict met Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad. Die presidenten-boksmatch blijkt nu op meer te berusten dan puur op egotripperij over wie zich met veel zin voor overdrijving ‘de president van Europa’ mag noemen.

De existentiële crisis die de NAVO lijkt door te maken, nu de Amerikanen de aandacht verleggen naar de Stille Oceaan, leidt dus tot territoriumdriften. De Noorse secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg koos voor een ‘mondiale benadering door NAVO’. Dat Noorwegen geen EU-lidstaat is, speelt daarbij allicht een rol (zoals dit ook bij zijn benoeming speelde). Nochtans duiken ook nieuwe uitdagingen op, los van China. Door migratie en energietoevoer als wapen te gebruiken bewijzen Wit-Rusland en Rusland dat het dodelijkste schot niet noodzakelijk uit een loop komt. Europese defensiecapaciteiten krijgen dus binnen de EU een politieke topprioriteit. De vraag is nu: hoe zit het met de rolverdeling tussen de EU en de NAVO?

PESCO

Sinds de Brexit is 80% van het budget van de NAVO afkomstig van buiten de EU. De EU-landen verzaken aan de afspraak die twee procent van hun bruto binnenlands product te besteden aan defensie. De enige oplossing die de EU voorstelt is een EU-leger. Maar alle EU-landen samen geven maar half zoveel uit aan defensie als de Verenigde Staten (227 miljard euro versus 545 miljard euro). Bovendien is het wapenarsenaal extreem versnipperd. In de EU gebruiken ze 178 wapensystemen terwijl de Amerikanen er 30 gebruiken. Zo zijn er in de EU zeventien soorten gevechtstanks in gebruik en in het Amerikaanse leger één. Bij de gevechtsvliegtuigen zijn dat er twintig modellen versus zes.

De militaire samenwerking bij de EU is volgens artikel 42 van het Verdrag van Lissabon vrijwillig en verloopt via de Permanent Gestructureerde Samenwerking (PESCO). Met uitzondering van Denemarken, Malta en het Verenigd Koninkrijk deden alle EU-lidstaten mee aan PESCO. Verschillende lidstaten pleiten ervoor dat ook niet EU-landen zich kunnen inschrijven voor PESCO-projecten, zodat bijvoorbeeld ook de Verenigde Staten en Noorwegen kunnen deelnemen. Frankrijk was en is tegen.

Datzelfde Frankrijk organiseert tijdens het roterende zesmaandelijks Franse voorzitterschap van de Raad van de EU (in de eerste helft van 2022) kort na Nieuwjaar een EU-defensietop over de specifieke richting van het toekomstige defensiebeleid. De Fransen wensen een sterke interventiemacht met het oog op hun vermeende belangen in Afrika. Na tien jaar strijd tegen jihadisten en meer dan drieduizend gesneuvelden moesten ze zich in oktober uit Mali terugtrekken.

Schot voor de boeg?

De Europese Commissie op haart beurt komt met het ‘strategisch kompas’. Dit is een door de diensten van de Spaanse socialist Josep Borrell geformuleerde leidraad. Borrell maakt haast om zijn document voor het begin van het Franse voorzitterschap te kunnen presenteren. Kwatongen beweren dat Borrell, die zich minister van Buitenlandse Zaken van de EU waant, streeft naar een grootse aankondiging net voor de gezamenlijke EU-NAVO-verklaring over toekomstige samenwerking in december 2021.

Die verklaring zou de voorzet zijn voor de presentatie van het herziene strategische concept van de NAVO in maart 2022. Zowel Borrell als de Franse president Macron willen dus de nieuwe rol — die het militair bondgenootschap NAVO zal krijgen — met hun EU-leger sturen. De vraag is nu of Von der Leyen blunderde door bij een lobbyclub op te draven, of dat ze in opdracht van de Duitse regering een schot voor de boeg van de Fransen en Spanjaarden loste.

Özlem Türeci

Bikkelharde diplomatie of pijnlijke Duitse uitschuiver?