Een wekelijkse column over de Verenigde Staten op Doorbraak betekent in de praktijk het schrijven van een ‘tegenwindstuk’. De dominante mediahuizen brengen een hopeloos eenzijdig beeld van de politieke en maatschappelijke situatie in de Amerikaanse republiek, waardoor deze rubriek doorgaans de vorm aanneemt van een nuance, aanvulling of correctie. Aangezien die eenzijdigheid ‘links’ is, komt de tegenwind van ‘rechts’. Dat is nodig, dus doen we het.

Eén en ander betekent evenwel dat de politieke rechterzijde onder de radar vliegt, terwijl ook daar voldoende curieuze zaken gebeuren. Eén van deze zaken betreft de opmars van samenzweringstheorieën op het internet. En die opmars, die is niet zonder gevaar.

Seks en zeevaart

Twee casussen. Op 25 maart voerden federale politiediensten een razzia uit op twee woningen van hiphop-ster P Diddy (of ‘Puff Daddy’, voor de veertigplussers onder ons). De muziekproducer werd de voorbije maanden meermaals beschuldigd van seksueel misbruik en een onderzoek naar ‘sekshandel’ (‘sex trafficking’) werd geopend. De 54-jarige Diddy, over wie er al decennia geruchten de ronde doen over extreme, al dan niet legale promiscuïteit, was niet thuis tijdens de raids. Claims dat hij het land was ontvlucht werden later ontkracht. Op moment van schrijven werd geen aanhoudingsbevel uitgevaardigd tegen de producent.

Eén dag later, in een andere uithoek van de Verenigde Staten, stortte een belangrijke brug in. De stroom van een cargoschip onder Singaporaanse vlag viel uit en de bemanning verloor de controle over het schip, dat prompt een van de steunbalken van de Francis Scott Key Bridge trof. Omdat het incident plaatsvond om 1.30 uur ’s nachts en de brug deels afgezet was voor herstellingwerken, was het aantal slachtoffers uiterst laag: ‘slechts’ zes doden, allen wegwerkers.

Jeffrey Epstein

Nu denkt u misschien: what’s the big deal? Een Hollywoodster die zich schuldig maakt aan seksueel misbruik is een verhaal zo oud als Hollywood zelf; het enige ietwat ongewone is dat hij gevat werd. Een schip dat om technische redenen tegen een brug vaart en schade veroorzaakt, is tragisch, maar ook niet meer dan dat. Dat denkt ú misschien. Anderen, in het bijzonder aan de uiterst rechterzijde, denken iets anders.

De Diddy-razzia’s waren immers geen poging om bewijzen te verzamelen, maar een operatie om bewijzen te planten. De rapper zou slechts een pion zijn in een ruimer seksnetwerk dat hooggeplaatste politici, artiesten en bedrijfsleiders in verlegenheid en, mogelijks, juridische problemen zou brengen. Door een dominosteentje verder in het rijtje te doen vallen, blijven de eerste steentjes, de steentjes aan de top, gevrijwaard. Niet geheel onmogelijk, gelet op de vergelijkbare, goed gedocumenteerde affaire-Jeffrey Epstein, maar vooralsnog volkomen onbewezen.

De ineenstorting van de brug in Baltimore was dan weer helemaal geen ongeluk. Ofwel betrof het een terreuraanval door een islamitische groepering, ofwel een ‘inside job’ van oud-president Barack Obama. Twitteraars met tienduizenden volgers gingen op zoek naar broodkruimels, zoals vermeende verwijzingen naar de ramp die Obama in zijn meest recente Netflix-film had laten opnemen. Wat? Wel, het schip in de openingsscène van de Obama-film ‘Leave the World Behind’ heet ‘White Lion’ (‘Witte Leeuw’). De bestemming van het cargoschip in Baltimore was Sri Lanka. En welk dier wordt er op de vlag van Sri Lanka afgebeeld? Juist, een leeuw. (De leeuw is geel, maar goed.)

Institutioneel vertrouwen

Vertrouwen is het fundament dat de verschillende onderdelen van een samenleving tot één geheel bindt. Een voortdurende controle van dienstverleners of machthebbers klinkt misschien optimaal, maar is niet verenigbaar met een kwaliteitsvol leven. Vertrouwen is efficiënt en goedkoop. Vertrouwen laat mensen toe om zonder voortdurende verificatie verklaringen van vertrouwenspersonen als waarheid te aanvaarden en overeenkomstig deze waarheden hun leven richting te geven.

Maar zo belangrijk het is, zo moeilijk wordt het opgebouwd en zo eenvoudig brokkelt het weer af. Vertrouwen, dat komt, zo gaat het gezegde, te voet en gaat te paard. En van zodra het verdwenen is, gaan mensen wanhopig op zoek naar een alternatieve verklaring voor wat ze niet langer kunnen verklaren. Ze moeten orde scheppen in de chaos willen ze niet ten prooi vallen aan immobilisme, cynisme en nihilisme. En één eenvoudige alternatief is, elke keer opnieuw, een samenzwering van een klein aantal machtige mannen die hun macht aanwenden om het leven van ‘de gewone man’ zo moeilijk mogelijk te maken. Ze liegen, bedriegen, spelen vals — en zo komen er nog mee weg ook.

Kritische redelijkheid

Een idee bestempelen als een ‘samenzweringstheorie’ is, gelet op de negatieve bijklank waaronder het begrip gebukt gaat, niet zonder gevaar. Voorzichtigheid, zelfs terughoudendheid is geboden voor een theorie bij gebrek aan bewijs aan de kant wordt geschoven. De meeste theorieën starten immers als niet-gestaafde hypotheses, loutere vermoedens die verder onderzoek vergen. En onbewezen is niet hetzelfde als verkeerd.

Dat betekent niet dat elk alternatief even serieus genomen moet worden. ‘Onbewezen’ is dan wel niet verkeerd, ‘alternatief’ is evenmin juist. De samenzweringstheorieën van vandaag onderscheiden zich van normale nieuwsgierigheid door een totaal gebrek aan nederigheid. Wie een alternatieve verklaring voor een gebeurtenis aanreikt, een verklaring die lijnrecht ingaat tegen de verklaring van ‘de autoriteiten’, heeft het bij het rechte eind net omdat hij lijnrecht ingaat tegen ‘de autoriteiten’. Hoe verder verwijderd van de officiële uitleg, hoe beter. Een bijzonder toxische invulling van rede en realiteit.

Een oplossing, vraagt u? Die bestaat niet. Toch niet op de korte of middellange termijn. Daarvoor hebben overheid, industrie en media net iets te vaak, net iets te grotesk gelogen. Het beste waarop we kunnen hopen is een catharsis aan de politiek-culturele far right. Dat ze een afslag neemt die naar een dermate diepe afgrond leidt dat ze rechtsomkeer moet maken en opnieuw terechtkomt op het pad van de kritische redelijkheid. Hoop, maar reken er niet op.

P Diddy

We moeten niet íedereen serieus nemen