Weinig boeken kunnen tippen aan de populariteit van Margaret Mitchell’s Gejaagd door de wind uit 1936. Er werden naar schatting dertig miljoen exemplaren van verkocht over de hele wereld. De gelijknamige film uit 1939 heeft in tachtig jaar meer opgebracht dan welke andere film ook, gecorrigeerd naar inflatie.

Film verboden

Toch is er één land dat waarschijnlijk geen cent aan deze opbrengsten heeft bijgedragen. De film is daar voor het gewone volk verboden, het boek niet. Integendeel, bijna iedere burger schijnt erover mee te kunnen praten. Maar auteursrechten ophalen in dit land lijkt me lastiger dan water uit een steen persen. Ik spreek over Noord-Korea.

Zoals men bij ons in de publieke ruimte op een smartphone staart, lezen Noord-Koreanen boeken. Maar welke boeken? Bijvoorbeeld politiek correcte werken geschreven door leden van de officiële bond voor schrijvers — een andere is er uiteraard niet. U begrijpt dat ‘politiek correct’ heel eigen dimensies heeft in een land waar niks mag behalve ademhalen… Leden van deze schrijversbond werken bijvoorbeeld al langere tijd aan meerdelige biografieën in romanvorm van drie grote roergangers: zoon, vader en grootvader Kim Jong.

Vriend, de uitzondering

Maar tenminste één Noord-Koreaanse schrijver en (dus) lid van deze bond weet de strenge overheidsrichtlijnen voor literatuur te respecteren en toch hele aardige boeken te produceren: Paek Nam-nyong. Hij wordt ook in Zuid-Korea gelezen. Zijn bekendste boek, Vriend uit 1988, is zelfs in het Frans en het Engels vertaald.

Ik kan het iedereen aanraden: zo’n menselijk en zeldzaam inkijkje in de Noord-Koreaanse samenleving vind je niet snel. Bovendien is het mooi geschreven. Vriend vertelt het verhaal van een echtscheidingsrechter. Hij raakt geïntrigeerd door een vrouw die wil scheiden: een bekende zangeres, getrouwd met een arbeider uit een fabriek waar zij ooit zelf werkte. Ze hebben een zoon.

Meteen al een verhaal met potentie, minpuntje is dat je als buitenstaander slechts kunt gissen naar wat er niet gezegd mag worden.

Een bestseller of net niet?

Iedere Noord-Koreaan schijnt deze schrijver en zijn boek te kennen, maar of het een bestseller is, weet niemand. Bestsellers zoals wij die kennen bestaan niet in Noord-Korea. De staat beslist welk boek er wel of niet verschijnt, en ook in welke oplage. Zo deed Stalin’s Sovjet-Unie het ook: het aanbod werd niet bepaald door de vraag, maar door hoe wenselijk de autoriteiten het achtten dat een boek wordt gelezen.

Armoede speelt hier ook een rol, maar een gevolg van dit beleid is in ieder geval dat populaire boeken van hand tot hand gaan. Zie je tot op de draad versleten exemplaren, dan heb je met het equivalent van een bestseller te maken…

Schrijver Paek Nam-nyong vertelde hoe hij in een bus tegenover een vrouw zat die een van ellende aan elkaar hangend exemplaar van zijn boek las. Voor hem het eerste tastbare bewijs dat hij werkelijk een bestseller had geschreven… Daarom vroeg hij haar of ze het wilde ruilen voor een nieuw exemplaar, maar ze keek hem aan of hij gek was.

Er worden ook klassiekers uit de wereldliteratuur gelezen in Noord-Korea. Toegelaten zolang ze maar over sociale misstanden gaan. En liefst ook de lijdensweg van een hongerend proletariaat behandelen.

Les Misérables, Don Quichotte, Moby-Dick, dat soort werken. En veel Russische literatuur — maar natuurlijk geen Solzjenitsyn.

Immens populair

Wat je in ieder geval niet verwacht in dit lijstje, is een boek waarin zwarte Amerikanen alleen figureren als tevreden bedienden en ex-slaven. En waarin de hoofdrollen worden vervuld door landeigenaren en plantagehouders. Toch lijkt Gejaagd door de wind de meest geliefde klassieker te zijn in Noord-Korea. Dat nam zijn literaire traditie ooit rechtstreeks over van Jozef Stalin: ‘Schrijvers zijn de ingenieurs van de menselijke ziel’.

Dictator Kim Jong-il — vader van de huidige machthebber Kim Jong-un — was naar verluidt gek op de film. Hij liet het boek vertalen in de jaren 90. Precies toen de belangrijkste steunpilaar van het land — de Sovjet-Unie — was weggevallen. En in Noord-Korea een grote hongersnood ontstond. Sindsdien hebben journalisten en andere waarnemers met verbazing vastgesteld hoe immens populair Gejaagd door de wind werd en bleef, vooral in hoofdstad Pyongyang.

De grote vraag is, waarom liet de verheven leider speciaal dit boek vertalen? Misschien om de VS uit te dagen: het verheerlijkt in zekere zin een kleine, dappere natie die in opstand komt tegen het machtige Washington. Zo ziet Noord-Korea zichzelf ook…

Jaren geleden al stond Gejaagd door de wind standaard als e-book op tablets die in Noord-Korea werden verkocht, aan een schijnbaar groeiende middenklasse. Het was voorzien van een inleiding door de autoriteiten. Opvallend is dat in het Westen zeer recent een inleiding aan de film werd toegevoegd, nadat deze wegens vermeend racisme uit de rekken was genomen.

De film kwam terug met een voorwoord van een — zoals uitdrukkelijk vermeld — ‘zwarte’ professor uit Chicago, die ‘het racisme en de stereotypen van Afro-Amerikanen in een historische context plaatst’.

De Amerikaanse Burgeroorlog voor Noord-Koreanen

In Noord-Korea ging de inleiding over ander zaken: het boek zou ‘uiterst geschikt zijn om te verklaren hoe het moderne kapitalisme de Verenigde Staten in zijn greep heeft gekregen, en hoe slavenarbeid het economische fundament is van dat land…’ En de Amerikaanse burgeroorlog wordt door de Noord-Koreaanse inleiders niet geheel onterecht voorgesteld als een strijd tussen de bourgeoisie en landeigenaren.

Noord-Koreanen zijn ondanks het toneelstuk dat ze bijna continu moeten spelen uiteindelijk gewoon mensen zoals wij, en dergelijke agitprop zet ze waarschijnlijk nog niet aan het lezen. ‘Zwarte slaven als fundament van Amerikaans kapitalisme’ lijkt ver van hun bed…

Anderzijds heeft de Koreaanse oorlog in Noord-Korea naar schatting anderhalf miljoen burgerslachtoffers gemaakt, en zit de haat tegen Amerika diep, nog altijd dagelijks opgestookt in televisie-uitzendingen. Met natuurlijk geen woord over het feit dat het land die oorlog zelf is begonnen…

Misschien voelen Noord-Koreanen verwantschap met de Geconfedereerden (het Zuiden), die net als zij tegen de Yankees (het Noorden) vochten. Al was dat om de slavernij in stand te houden. Of misschien is de premisse van het boek — de sterksten overleven — hen op het lijf geschreven…

‘They had known war and terror and hunger, had seen dear ones dead before their times. They had hungered and lived with the wolf at the door. And they had rebuilt fortune from ruin.’* Zo schrijft Margaret Mitchell over de Confederates. Het zou zo over Noord-Koreanen kunnen gaan, behalve dat ‘fortune‘…

Misschien een broodjeaapverhaal, maar het duikt vaak op: hoe een Noord-Koreaanse diplomaat in onderhandelingen reageerde op kritiek geuit door Amerikanen: ‘Frankly dear, I don’t give a damn!’ — de iconische laatste woorden van Rhett Butler aan Scarlett O’Hara.

*’Ze hadden oorlog en angst en honger gekend, geliefden zien sterven voor hun tijd. Ze hadden gehongerd en geleefd met de wolf aan de deur. En ze hadden hun fortuin heropgebouwd uit de ruïnes.’

Paek Nam-nyong

‘Gejaagd door de wind’ in Noord-Korea