De brutale moord op een Franse leerkracht die cartoons van de profeet Mohammed in de les toonde heeft onze zuidwestelijke buur in een spiraal van geweld gestort. De repressieve reactie van de Franse overheid op die terreurdaad heeft zowel binnenlands als internationaal geleid tot een gevaarlijke escalatie. Het conflict over de karikaturen is echter slechts de zichtbaarste manifestatie van een dieperliggend probleem: het gefaalde laïcistisch-etatistische maatschappijmodel van de Franse republiek. Zolang dat niet verandert, heeft Frankrijk weinig hoop op verbetering.

Volonté générale

Het Franse republikeinse model en de revolutionaire traditie waaruit het voortkwam werden doorheen de 19de en vroege 20ste eeuw gezien als vooruitstrevend, een na te volgen voorbeeld voor emancipatiebewegingen doorheen de wereld. Sinds de migratie van niet-blanke gemeenschappen uit haar voormalige koloniale bezittingen vanaf de jaren 60 van de vorige eeuw is dit model echter rampzalig onbekwaam gebleken in het accomoderen van het resulterende religieuze, culturele en raciale pluralisme. Om de oorzaken daarvan beter te begrijpen moeten we teruggaan naar de fundamenten van de Franse Revolutie.

De revolutionaire schokgolf die aan het einde van de 18de eeuw door de Noord-Atlantische wereld ging bracht twee tegenstrijdige politieke tendensen voort. Enerzijds ontstond er een democratiserende en centraliserende stroming, die vertrok vanuit het idee van één ondeelbare soevereine volkswil als ultieme bron van alle autoriteit en legitimiteit. Le principe de toute souveraineté réside essentiellement dans la nation, zo lezen we in de Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen.

De wetgevende macht had in deze optiek de onbetwistbare wil van het volk te vertolken. La loi est l’expression de la volonté générale, aldus de Déclaration. De term volonté générale is ontleend aan het oeuvre van Rousseau, de romantische republikeinse auteur wiens denken door steeds meer historici van de politieke filosofie wordt aangeduid als de grond van het linkse totalitarisme dat tot uiting kwam in de Terreur en de latere communistische regimes. Dit was de notie van liberté die bepalend was voor een groot deel van de makers van de Franse Revolutie. Het volk, dat wil zeggen de meerderheid, sprak zijn wensen uit, en wie er niet mee akkoord ging moest zich ernaar schikken of werd ‘gedwongen vrij te zijn’.

**Don’t make the law!**

In de Angelsaksische wereld, met name de jonge Verenigde Staten, ging men uit van een ander idee van vrijheid. Daar stonden de rechten van het individu centraal, en deze moesten worden beschermd tegen de willekeur van de meerderheid. Vergelijk bijvoorbeeld de formulering, respectievelijk in de Déclaration en de Amerikaanse Bill of Rights, van het beginsel van vrije meningsuiting:

‘La libre communication des pensées et des opinions est un des droits les plus précieux de l’homme : tout citoyen peut donc parler, écrire, imprimer librement, sauf à répondre de l’abus de cette liberté dans les cas déterminés par la loi.’

‘Congress shall make no law respecting an establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble, and to petition the government for a redress of grievances.’

Het dogma van de volkssoevereiniteit

In de Franse verklaring staat er in essentie dat men alles mag zeggen en publiceren wat niet tegen de wet indruist. Die vrijheid bestond even goed in Stalins Sovjet-Unie. Per definitie is iedereen vrij om te doen wat de wet niet verbiedt, dus zo’n garantie is volkomen zinledig. Ze vloeit echter voort uit een fundamentele onwil onder de radicale Franse revolutionairen om enige limiet te stellen aan de wetgevende macht, omdat ze in de ban waren van het dogma van de volkssoevereiniteit.

Daarom dat Frankrijk zonder enige schroom kan beweren de vrije meningsuiting als heilig te zien, en tegelijk comedians als Dieudonné voor tienduizenden euro’s beboeten wegens zijn diep kwetsende antisemitische ‘humor’. Wat vrije meningsuiting inhoudt, wordt volkomen bepaald door de Franse staat. De Amerikaanse verklaring legt de staat juist grenzen op: ze verbiedt de wetgevende macht expliciet om een beperking in te voeren. Dat is een reële waarborg voor de individuele vrijheid.

De ene bidt, de ander drinkt

Maar het Angelsaksische vrijheidsideaal doet veel meer dan dat: het schept ook maatschappelijke vrede. Zoals de gruwelijke oorlog in de Vendée immers heeft aangetoond, net als de godsdienstoorlogen twee eeuwen daarvoor, is het zinloos en destructief om mensen één uniforme homogene manier van leven te willen opdringen. Daar waar conflict kan ontstaan, is vrijheid het beste heelmiddel. In de VS kan je een zwarte man in een sportwagen zien voorbijzoeven langs een bebaarde Amish in paard en kar: bestaat er een mooiere illustratie van geslaagd samenleven?

Voltaire slaagde erin in zijn Lettres philosophiques, de vrucht van een verblijf in Engeland, de geest van de Angelsaksische verdraagzaamheid op prachtige wijze in de volgende bewoordingen te vatten:

‘Entrez dans la Bourse de Londres, cette place plus respectable que bien des cours; vous y voyez rassemblés les députés de toutes les nations pour l’utilité des hommes. Là, le juif, le mahométan et le chrétien traitent l’un avec l’autre comme s’ils étaient de la même religion, et ne donnent le nom d’infidèles qu’à ceux qui font banqueroute; là, le presbytérien se fie à l’anabaptiste, et l’anglican reçoit la promesse du quaker. Au sortir de ces pacifiques et libres assemblées, les uns vont à la synagogue, les autres vont boire; celui-ci va se faire baptiser dans une grande cuve au nom du Père par le Fils au Saint-Esprit; celui-là fait couper le prépuce de son fils et fait marmotter sur l’enfant des paroles hébraïques qu’il n’entend point; ces autres vont dans leur église attendre l’inspiration de Dieu, leur chapeau sur la tête, et tous sont contents.’

Achterhaald model

Helaas koos Frankrijk voor een andere aanpak, die van het opdringen van een republikeins-laïcistisch keurslijf aan iedereen die zich op zijn grondgebied bevond. Aanvankelijk betekende dat vooral strijden tegen de blanke katholieke bevolking, nu ook tegen de moslims en allochtone christenen. Dat is wat La République voor het Franse laïcistische establishment betekent: de uitsluiting van overtuigde, praktiserende religieuze mensen uit onderwijs, overheidsfuncties en zelfs het publieke leven; de verdachtmaking door regeringsleden van religieuze eetgewoonten; de willekeurige vervolging van religieuze burgerorganisaties. De boosheid rond de karikaturen vormt slechts een periodieke uitlaatklep voor een veel fundamentelere onvrede over het systeem.

Niets hiervan rechtvaardigt natuurlijk aanslagen op leerkrachten of onschuldige kerkgangers. Maar het laat wel de bron zien van de malaise in de Franse samenleving. Minderheidsgroepen hebben er genoeg van een ongewenste en verstikkende uniformiteit opgedrongen te krijgen in naam van de gecentraliseerde almachtige staat en de ideale seculiere burgergemeenschap die ze moet voorstellen. Het is volkomen zinloos en zo hopeloos achterhaald. Veel mensen zijn helemaal niet seculier; et alors? Zolang iedereen elkaar met rust laat, hoeft dat geen enkel probleem te stellen.

Angelsaksische vermoeidheid

In de Angelsaksische wereld lijkt men stilaan genoeg te hebben van Frankrijks koppige weigering om zich te ontdoen van zijn verouderde model en zich aan te sluiten bij de moderne wereld. In de Franse media wordt geklaagd dat hun Engelstalige collegae weinig begrip tonen voor hun moraliserende grandstanding. Een uitstekend essay van de Indische auteur Pankraj Mishra slaagt erin dat sentiment goed te verwoorden:

‘The old French model, which claimed to be universal and superior to all social systems, is disastrously unsuited to an increasingly multi-ethnic and multi-racial society. (…) Circling the wagons can only further alienate disaffected minorities and delay necessary modifications to the country’s self-image and political, legal and educational systems.’

Failliet samenlevingsmodel

Of Frankrijk het nu wil of niet, 10% van zijn bevolking bestaat uit moslims, en nog een veel groter aandeel uit allochtonen. Het kan daar op een volwassen, tolerante manier mee leren omgaan, door iedereen de vrijheid te geven zich naar eigen wens te tooien en alimenteren, en daar de vruchten van plukken. Het Verenigd Koninkrijk, dat zijn moslimbevolking wel met warmte en verdraagzaamheid behandelt, kent een veel hogere graad van arbeids- en maatschappelijke participatie onder moslims, en met name onder de vrouwen. Maar liefst 95% van Britse moslims verklaart zich trouw aan het VK. Vrijheid leidt niet tot segregatie, in tegendeel: ze smeedt banden die veel duurzamer zijn, want organisch en authentiek.

Of het kan blijven vasthouden aan zijn failliete samenlevingsmodel, en de spiraal van haat en wantrouwen in stand houden.

Een andere blik? Lees vandaag ook het essay De misbegrepen laicité van Koen Dillen.

Pankraj Mishra

Frankrijk: een gefaald samenlevingsmodel