Sinds de protesten in 2016 in de Rif, in het noorden van Marokko, lijken meer mensen zich Riffijns te noemen. Wat die identiteit inhoudt, is net als elke identiteit lastig te definiëren. Tussen 1921 en 1926 vochten Riffijnen onder Mohammed ben Abdelkrim El Khattabi voor hun vrijheid tegen de Spaanse en later ook de Franse overheersers die gesteund werden door de Marokkaanse sultan. Dat is exact 100 jaar geleden, dit jaar staat dus in teken van de Rif-Oorlog. ‘Nu zou ik gemakkelijker zeggen dat ik een Riffijnse ben.’

Steeds vaker wordt onderzoek verricht naar de Rif, waar de mensen het Riffijns spreken, een variant van het Tamazight (het Berber). Veel Belgische-Marokkanen komen uit dat gebied, maar exacte cijfers daarover bestaan niet. Vóór hun strijd in de jaren 20 van de vorige eeuw tegen Spaanse en Franse overheersers waren er al spanningen met de Marokkaanse sultan, maar ook onderling. De Riffijnen leefden in stamverband en veel Riffijnen — ook in België — weten tot op de dag van vandaag van welke stam of zelfs subclan zij afkomstig zijn. Na de onafhankelijkheid van Marokko in 1956 ging de strijd in bepaalde gebieden verder, maar dan tegen het Marokkaanse centrale gezag.

Icoon van de Rif

‘Mohammed ben Abdelkrim El Khattabi, ofwel Moulay Mouhand, is de vader des vaderlands. Hij is de icoon van de Rif en de Riffijnen zijn hem nog steeds trouw. Hij was in staat de Riffijnse stammen te verenigen en de onderlinge conflicten te laten verdwijnen’, zegt Sietske De Boer, oud-Marokko-correspondente en auteur van Het verdriet van de Rif.

‘Hij zorgde voor onvergetelijke overwinningen. Zijn slecht bewapende strijders, die tegenover de tegenstander in de minderheid waren, hakten bij de slag van Anoual een Spaans leger van bijna 20 000 soldaten in de pan. Het gevolg hiervan: veel munitie en wapens voor de volgende succesvolle slagen’, vervolgt ze. De imperialisten zaten met de handen in het haar. ‘De Spanjaarden en ook de Fransen waren ontzet, en begrepen niet dat de in hun ogen “onbeschaafde wilden” erin geslaagd waren het Spaanse leger te verpletteren. De Riffijnen zagen de Spanjaarden als ongelovige indringers met valse beloftes van vooruitgang en beschaving, die uit waren op uitbuiting’, vertelt ze.

Lees verder onder de afbeelding.

Yassin Akouh | Doorbraak.be

De herdenking van de dood van Mohammed Ben Abdelkrim El Khattabi op 6 februari 2020 in het dorp Tamassint. Op de grond foto’s van Riffijnse activisten veroordeeld tot celstraffen die oplopen tot 20 jaar.

De Riffijnen stichtten tijdens de oorlog een eigen staat (ook wel Rif Republiek genoemd), die enkele jaren standhield, met Abdelkrim als hoofd. Deze verhalen werden, volgens De Boer, met de paplepel doorgegeven aan de volgende generaties. ‘De Marokkaanse staat vond en vindt de Riffijnse identiteit absurd. De bestuurders zien het ook als een aanval op de staat. En dat is het in zekere zin ook wel, als het verlangen naar een eigen identiteit, vertaling vindt in het verlangen naar een eigen staat’, zegt De Boer.

Man met visie

Dat Moulay Mohand in de ogen van de Riffijnen, voornamelijk in de Centrale en Oostelijke Rif, een prominente (zoniet de prominentste) historische plaats inneemt is, volgens de Marokko-kenner Paolo De Mas, gebaseerd op daaraan ontleende trots. Allereerst militair gezien, vanwege de opzienbarende guerrilla-oorlog van 1921-1926, die begon met het toebrengen van de grootste nederlaag in de geschiedenis van het Spaanse leger.

De Mas: ‘Maar ook de wijze waarop hij de strijd vijf jaar lang heeft volgehouden. Verder behoort hij tot de grote historische figuren die in de koloniale periode een vuist hebben gemaakt tegen de kolonisator. Een tweede reden is dat hij niet uitsluitend een strijder was, zoals er wel meer zijn geweest in de Marokkaanse geschiedenis. Maar vanwege zijn achtergrond en opleiding had hij ook hervormingsgezinde ideeën over hoe de samenleving en staat er in de Rif, maar ook Marokko en de Maghreb, er uit zou moeten zien’, vertelt de Marokko-kenner.

‘Abdelkrim El Khattabi was geen klassieke rogui (opstandelingenleider, nvdr), zoals bijvoorbeeld Bou Hmara of Cherif Raisouni, maar ook een man met een visie. Wat dat laatste betreft liep hij ver vooruit op het merendeel van de Riffijnse bevolking’, aldus De Mas. Daarom vraagt de expert zich af of Abdelkrims hervormingen op groot enthousiasme hadden kunnen rekenen, als hij in staat zou zijn geweest om de tribaal-conservatieve samenleving naar zijn inzichten te hervormen. Een laatste element volgens de expert is dat El Khattabi, ook vanuit zijn ballingschap en zeker in de periode in Caïro, zonder concessies en onvermoeibaar heeft gestreden. Niet alleen voor verandering — lees, in zijn ogen vrijmaking van binnen- en buitenlandse onderdrukking — in Marokko zelf, maar in de gehele Maghreb. Die instelling verklaart het meevoeren van de oude vlag van Abdelkrims Republiek en zijn portret tijdens protestmarsen, betogingen en revoltes in de Rif of in Europa.

Terughoudende Spaanse autoriteiten

De Mas vindt het opmerkelijk dat na het einde van het conflict in 1926, de Spaanse autoriteiten zich zeer terughoudend hebben opgesteld in het protectoraat. Economisch en qua infrastructuur hebben ze weinig gedaan, maar Spanje was zelf in die periode een ontwikkelingsland. ‘Ze hebben de Riffijns sprekende centrale Rif met rust gelaten en losjes geadministreerd. Rust houden in de belangrijkste soldaten leverende regio was een prioriteit’, vervolgt De Mas. ‘Naast de Centraal-Riffijnse identiteit vanaf 1926, ontstond er onder invloed van hervormingsgezinde bewegingen in Turkije en Egypte ook een nieuwe, meer nationalistische identiteit binnen de intellectuele elite van Tetouan. In mijn optiek, zou ik die ontluikende identiteit zeker niet Riffijns noemen’, legt De Mas uit.

‘Arabische’ lente en Hirak

Enkele jaren na de ‘Arabische’ lente ontstond eind 2016 weer een protestbeweging in de Rif, de Hirak-chaabi genaamd, een beweging met socio-economische en culturele eisen. Massaal werden in demonstraties Rif- en Amazigh (Berber) vlaggen gedragen. ‘Deze beweging heeft een bijdrage geleverd aan de Riffijnse identiteit. Naast hoop op een betere toekomst, haalde het ook Rif-gerelateerde aspecten uit de taboesfeer. Denk maar aan de taal en cultuur’, vertelt Btisam Akarkach, lector aan de Karel de Grote Hogeschool en samensteller van het boek Opstand in de Rif.

Volgens haar blijkt uit verschillende onderzoeken over de identiteit van Belgo-Marokkaanse jongeren dat zij weinig natiegevoel hebben. Turkse jongeren hebben dat meer. Marokkaanse jongeren zouden hun identiteit vooral vorm geven aan de hand van hun religie, de islam. ‘Met de Hirak zie ik dat deze tendens verschoven is. Wat niet wil zeggen dat de Hirak ervoor gezorgd heeft dat de jongeren minder religieus zijn, maar eerder dat ze hun identiteit meer invullen aan de hand van de historische en geografische elementen van de Rif,’ aldus Akarkach.

Volgens de lector heeft de Hirak vooral de Riffijnse identiteit een boost gegeven. “Deze identiteit maakt uiteraard deel uit van de Amazigh identiteit, maar toch zijn de Hirak militanten heel duidelijk hierin: de Rif heeft haar eigenheid. Zoals de rol van de Rif in de dekolonisatiestrijd”, vervolgt ze.

Identiteit: een complex onderwerp

In de Red Fish Factory in Borgerhout werd eind oktober de tentoonstelling ANA NESH gehouden. Jonge kunstenaars, waaronder Riffijnse Belgen, gingen op zoek naar hun identiteit. De artieste Kawtar Ouh (21) maakte voor de tentoonstelling een reeks genaamd ‘izouwran’ (wortels). In haar foto’s maakte ze gebruik van de traditionele juwelen en kleren van haar familie. Over de hele lijn gebruikte ze ook Riffijnse titels om haar liefde voor de Rif te demonstreren. De afgelopen jaren begon ze zich meer te interesseren voor de tradities en gewoontes van haar ouders. ‘De Hirak heeft deels invloed gehad op het proces om naar mijn wortels te graven’, aldus de artieste.

Ze vindt haar identiteit een complex onderwerp, zeker omdat ze geboren en opgegroeid is in België. Het is een mengelmoes van identiteiten. Op de vraag hoe Riffijnen zichzelf tegenwoordig bestempelen, antwoordt ze: ‘Mensen labelen zich hoe zij willen. Het is moeilijk om daar een antwoord op te geven. Wat ik wel kan zeggen is dat ik vroeger eerder zou zeggen dat ik een Marokkaanse ben. Nu zou ik gemakkelijker zeggen dat ik een Riffijnse ben. Sommigen zien Riffijn zijn als Marokkaan zijn, anderen weer niet.’

Asis Aynan, schrijver en docent aan de Hogeschool van Amsterdam, gaat nog een stapje verder. In zijn onlangs verschenen boek Eén erwt maakt nog geen snert ontketent hij bijna een filosofisch debat over de Marokkaanse nationaliteit. In zijn boek stelt hij dat de juriste Betty Hart in haar boek Een tweede paspoort schrijft dat een nationaliteit ontstaat door geboorte of afstamming van de ouders. Volgens Aynan zou het eerste voor velen, waaronder hijzelf, niet gelden omdat zij niet in Marokko geboren zijn. Maar zelfs het tweede punt zou voor hem niet gelden. ‘Mijn ouders kwamen ten tijde van de Spaans-Franse bezetting op de wereld. Mijn oma en opa werden geboren tijdens de Rif-Republiek. En mijn (bet)overgrootouders zagen het licht toen het concept natiestaat nog niet bestond en de wetten en regels uit familieverbanden voortkwamen, en dat is jaren voor de oprichting van de staat Marokko in 1956’, schrijft hij neer in zijn boek.

Paolo De Mas

‘Marokkaanse staat vond en vindt Riffijnse identiteit absurd’