In de Italiaanse politiek is dan ook niets wat het lijkt, en al zeker niet met een Siciliaanse christendemocraat uit de Eerste Republiek als staatshoofd. Terwijl eergisteren de eurosceptische regering in Italië een voldongen feit bleek, draaide het gisteren volledig anders uit.

De Italiaanse president Sergio Mattarella weigerde Paolo Savona aan te stellen als toekomstige minister van Financiën. Daarop gaf Giuseppe Conte zijn mandaat als premier terug en was de regeringscoalitie tussen de rechtspopulistische Lega (vroeger Lega Nord) en de anti-establishmentpartij Vijfsterrenbeweging (Movimento 5 Stelle) al voorbij nog voor ze begonnen was.

Na deze presidentiële demarche sprak de politiek leider van de Vijfsterrenbeweging Luigi Di Maio van een ‘staatsgreep’ en eiste hij de impeachmentvan de Italiaanse president. Ook de Lega schreeuwde moord en brand, en dreigde met een massabetoging in Rome indien er niet snel nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven. Na 84 dagen van regeringsonderhandelingen staat daardoor alles weer bij af.

Savona

De man waarrond alles sinds een paar dagen draait is Paolo Savona, een 82-jarige professor economie en ex-directeur van Cofindustria (het Italiaanse VBO). In het verleden liet die zich reeds verschillende keren zeer kritisch uit over de Eurozone en de werking van de Europese Unie, en schreef ook een handleiding voor een eventuele terugkeer naar de Lire. Zijn kandidatuur werd dan ook door de internationale financiële markten niet gesmaakt. Diverse exponenten van de Duitse en Franse regering waarschuwden Italië de voorbije dagen reeds voor de zware gevolgen indien men de Europese verdragen en het Stabiliteitspact niet zou naleven. Ook het ratingagentschap Moody’s dreigde al met de verlaging van de Italiaanse kredietwaardigheid. Deze ochtend reageerde de beurs in Milaan alvast positief op het ingrijpen van de Italiaanse president. Ook de euro steeg tegenover de US dollar en de Italiaanse spread daalde maar liefst twintig punten.

Sergio Mattarella nodigde vandaag reeds de IMF-econoom Carlo Cottarelli uit op het Quirinale, de officiële presidentiële residentie, en zal waarschijnlijk aansturen op, nog maar eens, een technische regering. Zonder de steun van Lega en Vijfsterrenbeweging heeft die echter geen parlementaire meerderheid, en kan die alleen lopende zaken afhandelen. Of Cottarelli een nieuwe kieswet door het parlement kan jagen, de zesde al in 25 jaar, is dan ook zeer twijfelachtig. Wellicht komen er pas na de zomer nieuwe verkiezingen, uit vrees voor een te groot absenteïsme bij de zonnebadende Italianen. Wat de sfeer onder de bevolking in september zal zijn, kan niemand voorspellen. Drie maanden zijn in de politiek een eeuwigheid. Ondanks de moeilijke regeringsvorming, blijven zowel de M5S als het centrumrechtse kieskartel in de peilingen hangen rond de electorale score van 4 maart.

Staatsgreep

De beslissing van president Mattarella kreeg gisteren niet alleen veel kritiek te verduren van Lega en Vijfsterrenbeweging, maar ook van een groot deel van de Italiaanse bevolking. Enerzijds is er de vraag of de president de aanstelling van een minister kan weigeren op grond van een politieke (eurosceptische) overtuiging, en anderzijds werd de beslissing door vele Italianen beschouwd als een presidentiële machtsgreep in functie van de Europese Unie en het internationale grootkapitaal. De torenhoge staatsschuld van Italië, meer dan 130% van het bbp, blijft echter als het zwaard van Damocles boven eender welk regeringsbeleid hangen. Ondanks de lage rente, betaalde de Italiaanse regering de laatste tien jaar meer dan 760 miljard euro aan intresten. De kleinste schommelingen op de financiële markten kost de Italiaanse begroting dan ook miljarden.

Niet het verlaten van de Eurozone stond op de agenda van deze eurosceptische regeringsploeg, wel een potentiële vraag tot schuldherschikking. De gevolgen daarvan zouden veel dramatischer zijn dan die van de Griekse schuldencrisis. Het lijkt er dus op dat Mattarella gisteren het zekere koos boven het onzekere toen hij gebruik maakte van zijn vetorecht bij het aanstellen van de ministers.

Het weigeren van een ministriële benoeming is niet nieuw, maar gebeurde in het verleden nog maar enkele keren. Onder andere in 1994 weigerde de toenmalige Italiaanse president Eugenio Scalfari de advocaat van Silvo Berlusconi, Cesare Previti, aan te stellen als minister van Justitie, waarna hij op Defensie terechtkwam. De Italiaanse justitie veroordeelde Previti in 2006 definitief voor het omkopen van een rechter, die in 1985 oordeelde over de privatisering van de Società Meridionale di Elettricità (opgekocht door Fininvest, het financiële vehikel van de familie Berlusconi). Maar waar het in het verleden niet ging over de ideologische vise van de kandidaten, is dit vandaag wel degelijk het geval. Het is dan ook de vraag of deze presidentiële beslissing wel grondwettelijk is.

Kaakslag

De onverwachte wending in deze regeringsvorming wordt dan ook door vele Italiaanse kiezers aangevoeld als een slag in het gezicht. Terwijl de meerderheid van de Italiaanse kiezers voornamelijk stemde voor de broodnodige sociaaleconomische en institutionele hervormingen, en niet tegen de Europese Unie, zou het electoraat nu wel eens kunnen radicaliseren. De facto werd gisteren de Italiaanse democratie door het pro-Europese establishment, en met internationale steun van Merkel, Macron en Juncker, onder curatele geplaatst. Echter, wanneer beleidsmakers regeren zonder democratische legitimatie van het volk, ook al is dit de misschien sociaaleconomisch de beste keuze voor Italië en de EU, ondergraaft men tegelijkertijd de geloofwaardigheid van de eigen democratische instellingen. Indien de bevolking het regeringsbeleid niet kan bepalen langsheen de stembus, wat blijft hen dan nog over als keuze?

Deze autoritaire tendens vanuit de Europese instellingen, zoals onder andere ook tijden de Griekse schuldencrisis het geval, is op lange termijn een zeer gevaarlijke evolutie. Terwijl vandaag de pro-Europese krachten juichen bij wat zij ‘presidentiële verantwoordelijkheidszin’ noemen, schreeuwden ze in 2016 moord en brand toen een meerderheid van de Britten stemden voor de brexit. Blijkbaar zijn democratische verkiezingsuitslagen alleen relevant wanneer die gewonnen worden door pro-Euopese politieke krachten.

De weigering van de Vijfsterrenbeweging en de Lega om een andere ministerkandidaat voor te dragen, doet vermoeden dat beide partijen zelf echter ook op nieuwe verkiezingen aanstuurden. De pentastellati– M5S dus – blijven in de peilingen stabiel rond de 32% hangen, terwijl de Lega de laatste maanden met bijna 5% steeg tot 22%. Deze electorale winst gaat voornamelijk ten koste van Forza Italia, de partij van Silvio Berlusconi. Indien er geen nieuwe kieswet komt, en zelfs indien het centrumrechtse kieskartel niet standhoudt, zou deze presidentiële ‘staatsgreep’ van gisteren na de volgende stembusgang wel eens kunnen uitdraaien op een nog grotere politieke macht voor beide eurosceptische partijen. Samen overtuigen ze nu reeds 54% van de Italiaanse kiezers. Dat betekent in september niet minder, maar meer hoofdpijn voor de hele Eurozone.

Philip Roose schreef – samen met Joost Houtman – het boek Bella Figura: waarom de Italianen zo Italiaans zijn. Verschijnt 31 mei; nu al te bestellen in de webwinkel van Doorbraak. — Deze tekst verscheen ook op vrt.nws.

Paolo Savona

Italiaanse democratie onder EU-curatele