Na 75 jaar gerechtelijk embargo zijn belangrijke archiefstukken van de oorlogsperiode in Frankrijk vrijgegeven. Nicolas Nachtegaele*, een Frans-Vlaamse jurist, ging op zoek naar de gerechtelijke dossiers van de groep rond de Vlaamse voorman Jean-Marie Gantois en het Vlaams Verbond van Frankrijk in de Archives du Nord. Hij geeft ons zijn eerste indrukken.

‘Wie was Jean-Marie Gantois en waar stond het Vlaams Verbond van Frankrijk voor?

Gantois was een Frans-Vlaamse priester, schrijver, en leider van de vereniging Vlaams Verbond van Frankrijk (VVF). Tijdens het interbellum was hij dé centrale figuur van de Frans-Vlaamse beweging. Gantois bracht het brave Frans-Vlaamse regionalisme in een meer radicaal-Vlaamse, vervolgens Heel-Nederlandse stroming. Tot grote ongerustheid van de Franse overheid die hem zijn leven lang in de gaten hield. Tijdens Wereldoorlog II trachtte hij de activiteiten van het VVF zo goed en zo kwaad als het kon verder te zetten. Bij de bevrijding zagen de Franse autoriteiten het moment rijp om het VVF en zijn leider definitief uit te schakelen.’

Het VVF was toch geen politieke maar een culturele vereniging?

‘Strikt genomen was het VVF een culturele vereniging. In Frankrijk sloot ze aan bij de strijd voor meer zelfbestuur van volksminderheden zoals de Bretoenen, de Elzassers of de Occitaniërs. De vereniging verdedigde en promootte de cultuur, taal en geschiedenis, zeg maar de Nederlandse identiteit van de streek. Het was in de tijd dat je de Westhoek in Frankrijk nog kon doorkruisen zonder een woord Frans te hoeven spreken. Geopolitiek schetste het VVF het referentiekader van de Nederlanden in Frankrijk tot aan de rivier de Somme. Deze historische benadering trok de huidige kunstmatige staatkundige grenzen van Frankrijk in vraag.’

Wie waren de leden en sympathisanten van het VVF?

‘Het waren vooral leraren, advocaten en notabelen met als bindmiddel de belangstelling voor de taal en cultuur van de streek. Het culturele karakter van de vereniging maakte dat de leden uit verschillende politieke strekkingen kwamen. Naast Franse regionalisten trof je er nog overtuigde Europese federalisten en een Heel-Nederlandse strekking die de banden met Vlaanderen en de Nederlanden levend wilden houden.’

Zo belangrijk was het VVF toch ook niet?

‘In de laatste jaren voor Wereldoorlog II groeide de invloed van het VVF aanzienlijk. Uiteraard door zijn publicaties, maar ook, door de organisatie van drukbezochte congressen op gemeentelijk niveau. Tegelijk bouwde Gantois in Vlaanderen en Nederland aan een uitgebreid netwerk in de Vlaamse en Heel-Nederlandse beweging.’

En dan kwam de oorlog?

‘De vereniging moest bij de oorlogsverklaring haar activiteiten stopzetten. De meeste VVF-leden werden opgeroepen om dienst te nemen in het Franse leger. Omdat Gantois Nederlands kende, kwam hij bij de Franse spionagediensten terecht met als taak de Nederlandstalige briefwisseling te controleren. Iemand plaatsen bij de spionagediensten terwijl hij als staatsgevaarlijk wordt bestempeld… een beetje lachwekkend, toch? De capitulatie van Frankrijk volgde heel snel. De Franse soldaten moesten in gevangenschap of konden naar huis. In 1941 vroeg en kreeg Gantois toestemming de activiteiten van het VVF verder te zetten en zijn tijdschrift Le Lion de Flandre opnieuw te publiceren.’

Culturele activiteiten in oorlogstijd: was dat niet buiten de lijnen kleuren?

‘Het is nu makkelijk te oordelen als je weet hoe het verhaal eindigt. In het begin van de oorlog kan je het ook zien als proberen de meubelen te redden. Ik vind dat bepaalde historici de complexiteit van de situatie te snel onder de mat van de verontwaardiging vegen. De zegevierende Duitsers hadden Frankrijk in drie verdeeld, een bezette zone waarvan het Noorden niet van Parijs maar van Brussel afhing. Er bestond nog een niet-bezette zone onder leiding van Maarschalk Pétain en zijn Vichyregering, met de zege van Hitler. Hoe je het ook draaide of keerde, er was soms een tripelspel nodig om uit de vele gevarenzones te blijven.’

Het leven ging verder?

‘Niet alleen het VVF, maar ook allerlei andere culturele, sociale en economische instanties trachtten te leven met de realiteit van het moment. Politieke organisaties zoals de Franse communisten, vroegen de Duitse bezetter om hun blad Libération opnieuw te mogen uitgeven. Van de Franse communisten van tegenwoordig mag je dat geen collaboratie noemen maar ‘een slecht idee’. Ik zou zeggen: ‘Pour les Flamands la même chose.’

Volgden alle leden de pogingen van het VVF om de activiteiten verder te zetten?

‘Over de omstandigheden van deze beslissing is in de archieven niets te vinden. Ongetwijfeld bleven van meet af aan enkele mensen aan de zijlijn. Andere leden kwamen in contact met, of waren actief in, het verzet. De meeste verantwoordelijken bleven de activiteiten van het VVF trouw. Dat blijkt uit de namen en schuilnamen van schrijvers die artikels publiceerden in het maandblad Le Lion de Flandre. Opvallend genoeg werd een handvol leden door Gantois uit het VVF verwijderd. Ze hadden gekozen voor de harde collaboratie. Dat gebeurde in 1943 na een hevige interne strijd.

Een zaak is zeker: de verwijdering van bepaalde leden uit het VVF dient opnieuw te worden onderzocht ter ontlasting van Jean-Marie Gantois en de zijnen.’

Wat was de aanklacht tegen Gantois en hun VVF?

‘Oorspronkelijk bleek dat Gantois en zijn vrienden niet zouden worden verontrust. De aanklacht kwam pas op gang na een lastercampagne in de pers. De overheid was toen zeer op haar hoede voor reacties en oproer uit linkse weerstandskringen.

De aanklacht luidde dat het VVF “tijdens de Duitse bezetting activiteiten had ontplooid die schadelijk waren voor de eenheid van de Franse staat.” Voor Jean-Marie Gantois ging het bovendien over zijn contacten met de Duitse autoriteiten in oorlogstijd.’

Hoe is dat proces afgelopen?

‘Tegen Jean-Marie Gantois werd de doodstraf geëist. Hij kreeg slechts vijf jaar hechtenis, inbeslagneming van de helft van zijn bezittingen en een verblijfsverbod in enkele gevoelige departementen. Andere veroordeelden liepen straffen van zes maanden tot twee jaar op. Vier leden van het VVF werden vrijgesproken. Dat was onder meer het geval voor Nicolas Bourgeois, de rechterhand van Gantois. Het Vlaams Verbond van Frankrijk en zijn publicaties werden verboden. Na van een amnestie te hebben genoten kwam Jean-Marie Gantois na een gedwongen verblijf in Bourgondië in 1951 naar Frans-Vlaanderen terug.

Al bij al een magere oogst voor de Franse staat. Maar het kwaad was geschied: de Vlaamse Beweging in Frankrijk was voor jaren in diskrediet gebracht.’

Is er iets nieuws gekomen uit de vrijgave van de archieven?

‘De dossiers zijn te omvangrijk om hier zomaar een antwoord op te geven. Maar ik kan reeds zeggen welke pistes ik ga volgen na een snelle kijk in het vrijgegeven materiaal. Beginnend met wat er niet in zit.’

En wat zit er niet in?

‘Ik zocht tot nu toe tevergeefs naar de motivering van de vonnissen. De plicht om correct en omstandig een vonnis te motiveren is een oud zeer en blijft nog altijd een zwak broertje in de Franse rechtspraak. Frankrijk werd hiervoor meermaals door de Europese instanties aangeklaagd. In de vrijgegeven archieven is hierover niet meer dan enkele regels te vinden. Wij moeten het verder stellen met de persverslagen die toen verschenen.’

Gantois zou een brief geschreven hebben aan Hitler, maar de tekst droeg geen handtekening.

‘De tekst van deze brief bevindt zich inderdaad in het dossier. Deze brief werd getoverd, aldus zegslieden uit die tijd, uit documenten van de Kommandantur van Le Touquet. Ik kan nu al bevestigen dat de brief uit de vrijgegeven archieven inderdaad geen handtekening draagt. Daarom kon het tijdens het proces uiteindelijk niet als bewijs worden weerhouden. Deze tekst kan evengoed zijn geschreven om Gantois in diskrediet te brengen. Tot nader order blijft het een vervalsing. Het bewijst vooral dat het proces werd gemanipuleerd.’

Zijn er nog andere elementen?

‘Zeer zeker. Zoals al vermeld blijkt uit het dossier dat verschillende collaborerende figuren probeerden het VVF in te palmen om een meer radicale koers te varen. Ook in Frankrijk bestond de collaboratie uit strekkingen die niet altijd elkaar het licht in de ogen gunden. De verwijdering van zwaar collaborerende figuren uit het VVF legt nog meer ontlastende gegevens bloot. Dit bevestigt dat Gantois, al had hij contacten met de Duitsers, steeds trouw bleef aan zijn Heel-Nederlandse idealen en niet zo maar huilde met de wolven in het bos.’

Welke pistes ga je opnieuw bestuderen ?

‘Ik denk dat nieuw onderzoek moet worden verricht rond een figuur uit de zware collaboratie zoals Dr. Quesnoy, die door Jean-Marie Gantois uit het VVF werd verwijderd. Hij behoorde tot de krachten die radicaliseerden en op een bepaald moment tegen Gantois ageerden. Het proces tegen Quesnoy werd in Dowaai gevoerd, los van het proces tegen het VVF. Hij werd ter dood veroordeeld en ook geëxecuteerd.

Ook de rol van André Cauvin, directeur van het succesvolle weekblad La Vie du Nord, waaraan verschillende leden uit het VVF onder schuilnamen hun medewerking verleenden, is evenmin onderzocht. De voortvluchtige Cauvin werd na de oorlog bij verstek ter dood veroordeeld. Hij kon later zijn situatie zonder schade laten regulariseren. Wellicht golden zijn regelmatige aanvallen tegen het Vichy-regime tijdens de oorlog als verzachtende omstandigheden. Vreemd is dat hij later —alive and kicking — mild werd veroordeeld in een proces van de militaire rechtbank van Metz.’

Een bekende magistraat uit Rijsel schreef ooit een verzoek aan het adres van de Franse president om Gantois en zijn VVF vrij te pleiten.

‘De meeste historici die de geschiedenis van Jean-Marie Gantois en het VVF hebben onderzocht, verzwijgen dit opmerkelijk verhaal. Het geeft een idee hoe het politiek correcte establishment de dossiers naar zijn hand zette. Het is nochtans niet alledaags dat een gereputeerd topmagistraat, gewezen voorzitter van de Rijselse rechtbank, zijn nek uitsteekt om de onschuld van veroordeelden te bepleiten. Deze moedige magistraat, die ten gunste van Jean-Marie Gantois en zijn VVF tussenkwam, heette Paul Foucart. Hij bleek een regionalist en zelfs een federalist te zijn, aldus nagelaten geschriften. Zijn brief aan de Franse president, geschreven na de uitspraak, werd pas na zijn overlijden in 1955 publiek gemaakt. Ook dit verdient verder onderzoek.’

Stof genoeg om een nieuwe geschiedenis van Jean-Marie Gantois en zijn Vlaams Verbond van Frankrijk te schrijven?

‘Er is eerst heel wat werk te verrichten om de archieven verder te onderzoeken en alles op een rij te zetten.’

Maar dit is dankbaar materiaal voor een andere kijk op Jean-Marie Gantois en zijn Vlaams Verbond van Frankrijk.

*Nicolas Nachtegaele is een pseudoniem.

Paul Foucart

Archiefstukken vrijgegeven over ‘Vlaams Verbond van Frankrijk’ tijdens WOII