Als in mei 1940 aan het begin van de Tweede Wereldoorlog de Duitse legers België binnentrekken en het land bezetten, staat de bevolking ze hoofdschuddend langs de weg aan te staren. Toch zouden luttele maanden later al tal van Belgen datzelfde groengrauwe Duitse uniform aantrekken. Over de Vlaamse vrijwilligers die voor de Duitsers aan het Oostfront gingen vechten, publiceerde Uitgeverij Ertsberg zopas een nieuw boek: Vlaamse Leeuwen — Duitse Bevelen, van de hand van Philip Vanquaethem. Onze recensent Pieter Jan Verstraete gaf het boek vier sterren. Vier weken na publicatie is het boek al aan zijn tweede druk toe.

Philip Vanquaethem, vanwaar jouw interesse voor het onderwerp?

‘Zelf kom ik niet uit een collaboratiefamilie, ook niet uit een verzetsfamilie, trouwens. Daar komt het dus niet van. We hadden wel wat oud-strijders van 1914-1918 en 1940 in de familie. We konden dus wel vechten, maar alleen als ze ons daartoe verplichtten. (Lacht.) Mijn grootouders waren niet erg politiek geïnteresseerd, denk ik, en hadden andere prioriteiten. Ze hadden de handen meer dan vol om tijdens de oorlogsjaren al de kindermonden te voeden.

Wat ik me wel herinner uit mijn eigen kindertijd zijn de documentaires over collaboratie en Vlaamse oostfronters van Maurice De Wilde. Die moeten toch ergens een grote indruk gemaakt hebben, want toen ik ze recent terugzag, kon ik sommige stukken uit het geheugen nog mee opzeggen. Ik heb ook grijnzend het stuk herbekeken waarin hij Léon Degrelle het vuur aan de schenen legde in zijn villa in Spanje. Maurice was belezen en voorbereid. Die babbelde je niet onder tafel! Bij dat herbekijken viel ook hard op hoe goed die documentaires de tand des tijds doorstaan hadden. Die blijven zoveel jaar na datum nog helemaal overeind. Het zegt veel over de figuur De Wilde.

Nu, om op je vraag te antwoorden: er zijn de laatste jaren best wat publicaties verschenen over het onderwerp, maar ik bleef wat op mijn honger zitten. Ik vond er geen antwoord op mijn vragen in. Ik wou eindelijk eens grondig weten hoe dat zat aan het front. Ik had zelf al een grote collectie documenten verzameld en op een bepaald moment ben ik het dan zelf beginnen onderzoeken. Het is geëindigd met een boek.’

Ik lees al in je woord vooraf ‘Het was het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) dat de werving voor het Vlaams Legioen begon, en dit als pasmunt binnen de Vlaams-nationalistische collaboratiepolitiek tijdens de Tweede Wereldoorlog.’ Kan je dat even toelichten?

‘Officieel zou het VNV als enige collaboratiepartij de dienst uitmaken in Vlaanderen. Toch werd daar de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag) als tegengewicht naar voor geschoven, die zonder het minste voorbehoud voor een Duitse politiek koos. Hier ontspon zich een concurrentiestrijd om de politieke macht binnen Vlaanderen, of wat daar onder de bezetting van overbleef.

Het ronselen voor het Oostfront vormde een onderdeel van dat politiek strijdperk. Wie grote contingenten rekruten kon aanleveren onderstreepte zijn belang en won aan macht.

De derde hond in het spel wordt echter te vaak vergeten. Ook Léon Degrelle richtte zijn Waals Legioen op en deed dat zelfs een week eerder dan het VNV in Vlaanderen. En net Degrelle had politieke ambities die veel verder reikten dan enkel Wallonië. Hij had zo een dromerige visie op een nieuw Bourgondisch rijk waar Vlaanderen natuurlijk ook deel van uitmaakte.

Verstek geven voor de werving voor het Oostfront was dan eigenlijk geen optie meer voor het VNV. Maar eigenlijk was de stap eerder al gedeeltelijk gezet omdat ze ook al voordien geworven hadden voor de Waffen-SS, weliswaar toen nog niet op grote schaal.’

Welke rol speelde het anticommunisme bij de motivatie van Vlaamse jongens om zich als vrijwilliger te melden voor het Vlaams Legioen? En welke andere motivaties speelden een rol?

‘Om die vraag te beantwoorden hebben we enkele tientallen pagina’s nodig, vrees ik… Het wervingsverhaal is eerst en vooral niet los te koppelen van de strijd om de macht in Vlaanderen tussen het VNV en de Vlaamse SS/DeVlag. De Duitsers spelen beide partijen gedurende de rest van de oorlog tegen elkaar uit om steeds verdere toezeggingen te verkrijgen. In Nederland werd overigens op een gelijkaardige manier de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) van Mussert bespeeld.

Voor de werving waren er verschillende voedingsbodems: het anticommunisme, onder andere gevoed door de excessen van de Spaanse burgeroorlog en de sympathie voor het kleine Finland dat zich in 1939 dapper poogde te weren tegen het binnenvallende Rode Leger. Er was het voorbeeld van de sociale verwezenlijkingen en de economische opgang van het Derde Rijk in de jaren 1930, er waren materiële redenen waaronder ook het uitzicht op een carrière binnen maar ook buiten de strijdkrachten, redenen van persoonlijke aard; slechte schoolresultaten of huwelijksproblemen die net dat extra duwtje gaven. Voor sommigen met een weinig spannende job, lonkte het avontuur…

Voor wat het anticommunisme betreft is het zo dat de propaganda daar overlapte met de eerdere campagnes van de kerk tegen het communisme. Toch stonden kerk en VNV al van voor de oorlog lijnrecht tegenover elkaar en was er ook de encycliek Non abbiamo bisogno (“Wij hebben geen behoefte”) van 29 juni 1931, tegen nazi-Duitsland. Zij die aan het Oostfront het geloof gingen verdedigen negeerden dus tegelijk ook andere signalen vanuit de kerk.’

Anders dan het Waals Legioen kon het Vlaams legioen niet terugvallen op beroepsofficieren in zijn rangen. Hoe hebben ze dat opgelost?

‘Niet! Dat werd nooit opgelost. Er hadden zich onvoldoende officieren gemeld bij de aanwerving. Het Vlaams Legioen vertrok met enkele politieke officieren: Reimond Tollenaere, Paul Suys en Jef François, maar dit waren geen frontofficieren die een compagnie konden aanvoeren in de strijd. Slechts een handvol officieren uit het Belgisch leger hadden zich gemeld, waarvan de hoogste in rang SS-Sturmbannführer Urbain Bohez was, een oud-majoor van het Belgisch leger. Vandaar dat het Vlaams Legioen ook niet door Vlaamse officieren werd aangevoerd.

Het is pas aan het front dat enkele onderofficieren werden bevorderd en dat er enkelen naar onderofficier- en officiersscholen werden gestuurd. Maar dan keerden zelfs die niet allemaal terug, want er werden nog een aantal van hen na bevordering naar Duitse Waffen-SS-eenheden gestuurd. Vanaf eind 1942 zie je toch geleidelijk aan een beetje meer Vlaamse officieren opduiken en een compagnie aanvoeren binnen het Legioen, maar er is op dat vlak hoegenaamd geen vergelijking met het Waals Legioen. Dat kon zonder probleem sympathisanten van REX werven in het vooral Franstalige officierenkorps van het Belgisch leger. Het Waals Legioen werd dan ook in het Frans bevolen.

Het Vlaams Legioen werd dus in de eerste plaats bevolen door Duitse officieren en dat waren niet allemaal hoogvliegers. Het lijkt erop dat ze eerder uit de poule kwamen van wat overschoot. Velen waren niet letterlijk soldaat maar kwamen uit de Allgemeine SS, veel Oostenrijkers ook. Er zaten er ook bij die in opspraak waren gekomen. De kommandant Lippert bijvoorbeeld had geen controle over zijn vrouw — wat eind jaren 1930 zeker een bron van spot moet zijn geweest. Mevrouw Lippert had een hoop keet geschopt, had hooggeplaatste SS-mannen belasterd en weigerde en publique en halsstarrig een toegewezen woning van de SS te verlaten. Iets wat aansleepte en tot bij Himmler in persona moest gebracht worden.

Natuurlijk bleef deze episode aan Lippert kleven. De volgende kommandant Fitzthum kwam in een onderzoek terecht doordat hij ervan verdacht werd Joodse handelszaken in Wenen tegen betaling van een ‘Ariërverklaring’ te hebben voorzien. Die officieren keken vaak neer op hun Vlaamse soldaten, maar er lijkt vaak een reden te zijn waarom ze zelf niet in een Duitse eenheid werden opgenomen.’

Hoe Vlaams was het ‘Vlaams Legioen’ eigenlijk?

‘In Vlaanderen wou men dat Legioen graag zien als een Vlaams legertje maar dat was het vanaf dag één niet. Het Legioen functioneerde zoals een Duits bataljon aan het front. De officieren waren Duits. De bevelen waren dat ook; vandaar ook de boektitel. Met Duits als de voertaal waren die vrijwilligers inderdaad aan verduitsing blootgesteld, hoewel die daar vaak ideologisch niet voor openstonden: de onverfranst-onverduitst-gedachte, weet je wel. Toch zie je al snel in tal van brieven naar huis Duitse woorden opduiken. De verduitsing was dus niet tegen te houden.

Maar dat veranderen-in-Duitsers dat de SS graag wou zien gebeuren, dat ging precies veel moeizamer. Al las ik in onze pers al een paar keer het tegenovergestelde: de Duitsers zagen die Vlaamse Legioen-soldaten helemaal niet als goede SS-mannen, uitzonderingen daargelaten. Sowieso vonden ze dat Legioen veel te katholiek en veel te veel op Vlaanderen gericht in plaats van op Duitsland. Dan was er nog de weerzin voor die Duitse dril en discipline die van een vorm bleek die binnen het Belgisch leger onbekend was. Voor de Vlaamse oostfronters was discipline iets voor aan het front. Achter het front zagen ze daar het nut niet van in. Voor Duitsers was zoiets niet te begrijpen, natuurlijk. Afgrijselijk vonden ze dat.

Zo komt in het boek een interessante passage voor van een jonge Duitse officier die 150 rekruten per trein naar het front begeleidde. Vol ongeloof zag hij bij de minste stop “zijn” Vlamingen als op schoolreis verdwijnen tussen de Russen om een praatje te doen, eieren te ruilen voor tabak, worst voor wodka. Ondanks tientallen dergelijke stops, waarbij zijn rekruten maar bleven doen alsof ze zijn verbod niet begrepen, kwam zijn groep tot zijn niet geringe verbazing voltallig aan het front.

Zelfs te midden van militaire oefeningen onder het zicht van officieren was het bij het Vlaams Legioen geen uitzondering alles een moment te stoppen om een opduikend reetje te schieten en eerst richting de keuken te dragen. Bezoekende officieren, de zeer strenge jachtwetten in Duitsland indachtig, wisten niet wat ze zagen.

Dat diezelfde Vlaamse vrijwilligers aan het front zonder het minste voorbehoud plots wel elk bevel strikt opvolgden, was iets wat die Duitse officieren dan ook niet konden begrijpen. Op de lange duur was het net hún instelling die veranderde. De snuggersten begrepen dat dat hameren op kleine tekortkomingen weinig opbracht, temeer dat ze aan het front wél op die Vlamingen konden rekenen. Die Vlaamse oostfronters waren geen kazernesoldaten maar aan het front bewezen ze zich uitstekend. Als het op mentaliteit aankwam werden misschien net sommige Duitse officieren op de duur een beetje vervlaamst…‘

Over welke aantallen Vlaamse vrijwilligers spreken we? Als ik me goed herinner spreekt generaal Paul Hausser in zijn boek Soldaten wie andere auch van 25.000 Vlamingen aan het Oostfront? Maar het is niet duidelijk of daarin ook vrijwilligers van de OT, NSKK, DRK enz. inbegrepen zijn.

‘Er zouden 2600 soldaten in het Vlaams Legioen zijn geweest, waarvan een aantal wel pas aankwamen na de laatste gevechten van het Legioen. Het totale aantal tot 1945 is heel wat moeilijker, omdat minder duidelijk is hoeveel Vlamingen eind 1944 en 1945 vanuit de Vlaamse Wacht, de Organisation Todt (OT), het NSKK en de Kriegsmarine nog werden overgeheveld naar de divisie Langemarck. DeVlag deed ook nog een recruteringscampagne onder de Vlaamse arbeiders in Duitsland. Hausser gooide met zijn 25.000 waarschijnlijk alles op een hoopje en het cijfer bevat waarschijnlijk veel dubbele tellingen. Heel wat vrijwilligers waren eerst lid van het NSKK bijvoorbeeld, daarna van het Legioen en dan lid van de Sturmbrigade Langemarck. Die moet je geen drie keer tellen. Tegenwoordig wordt het getal van 10.600 vooropgesteld. Hierbij kan je wel nog opmerken dat in dat cijfer de Vlaamse Flakbrigade (luchtafweer) ontbreekt.’

Hoeveel Vlamingen zijn er aan het Oostfront gesneuveld?

‘Dat zouden er 2000 zijn, enkel al binnen het Legioen en de Waffen-SS. Hier neemt het Legioen procentueel een merkelijk groter aantal in. Je zou kunnen een verklaring zoeken in het feit dat het Legioen in essentie een infanteriebataljon is geweest. Infanterie kreeg het sowieso zwaarder te verduren dan artillerie of gepantserde eenheden en het Legioen werd aan het front alvast ook niet gespaard maar kreeg bij Kopcy en bij Krasny Bor harde noten te kraken. Daar komt nog bij dat de verzorgende elementen van het Legioen — die in principe geen front zagen — op één man na allen Duitsers waren. Postjes in de luwte waren er bij het Legioen dus niet.’

Ik kan me voorstellen dat de Duitse instructeurs zich afvroegen wat ze met die Vlaamse vrijwilligers aan moesten die voor het merendeel helemaal geen militaire ervaring hadden.

‘Daar had je natuurlijk net de opleiding voor. Maar het klopt wel dat zeventien- tot achttienjarige rekruten uit Duitsland al enige militaire vooropleidingen hadden gekregen. Duitsland was helemaal gemilitariseerd. Nog voor die Duitse jongeren werden opgeroepen, hadden ze al leren marcheren, groeten en schieten in de Hitlerjugend en de Reichsarbeitsdienst of ze hadden een voorbereidend ‘Wehrertüchtigungslager’ van vier tot zes weken bijgewoond. Een vliegende start zat er voor de legioenmannen dus niet in.’

Waarom kregen de Vlaamse vrijwilligers bij hun aankomst in Duitsland een koele ontvangst?

‘Bij aankomst in Debica in Polen voelden de eerder geworven Vlamingen bij de Standarte Nordwest zich meer SS en ideologisch vaak niet of minder verwant met het VNV, terwijl die eerste Legioen-lichting net overwegend van VNV-signatuur was. Ook vreesden de Nordwesters hun elitestatus te zien verdampen binnen een Vlaams Legioen waar ze soms wat meewarig naar keken.

Daar kwam bovenop dat de nieuw aangekomen Vlaamse legioenmannen de hun bij de werving gemaakte beloftes de mist zagen ingaan. Het resulteerde in een oeverloos discussiëren en ruziemaken. De Duitse opleiders wisten niet wat ze zagen en hadden meteen geen hoge dunk van dat Legioen. Dat lieten ze die Vlaamse vrijwilligers de komende maanden ook goed voelen.’

Waarom werd Het Vlaams Legioen ingezet tegen de partizanen? En hoe verliep dat?

‘Eigenlijk was de 2de SS-Infanterie Brigade specifiek voorzien om achter het front partizanen en achtergebleven Russische troepen te bevechten. Himmler had daarvoor een soort privélegertje geschapen onder de Kommandostab Reichsführer-SS. Dat ging verder dan alleen maar partizanen opsporen omdat de voorziene opdrachten van de Kommandostab RFSS aanleunden bij de activiteiten van de Einsatsgruppen.

De bedenkelijke militaire situatie aan het noordfront dat krap aan mankracht zat, trok een streep door dat plan. De 2de SS-Infanterie Brigade werd gewoon naar het front gestuurd en kreeg het Vlaams Legioen mee. Ze zouden flankdekking voorzien voor een aanval naar het noorden, maar veel nood was daar niet aan dus kwamen ze in een rustige sector terecht die ze dienden te controleren. Hierbij gingen patrouilles op zoek naar partizanen of volgden ze tips op van Russisch burgers. In deze periode werden gevatte partizanen opgehangen. Maar ook de partizanen beten terug. Bij Baraky overvielen ze in de nacht enkele voertuigen waarbij negen Legionairs sneuvelden. De periode werd gezien als een kans om de korte opleiding te vervolmaken, want wie niet eerst uit de Nordwest kwam, had slechts een heel korte opleiding “genoten”.’

Wat was uiteindelijk de militaire waarde van het Vlaams Legioen?

‘We spreken over een kleine eenheid — het Legioen vertrekt in 1941 met 1100 man — in een oorlog met miljoenenlegers. Dat moet je in perspectief zien, natuurlijk. Veel betekenis heeft één bataljon dan niet op de gebeurtenissen. Wel zie je hier een evolutie. De partizanenperiode rond Tossno is een opdracht waar geen vertrouwen uit spreekt en die van geen belang is. Uit pure noodzaak wordt het Legioen daarna in januari 1942 naar een heel precaire Russische doorbraak boven Novgorod gestuurd. Aangezien ze hier in de zwaarste omstandigheden hun mannetje staan, zie je het belang van hun opdrachten ook toenemen.

In de zomer van 1942 zie je dat het Legioen bewust wordt gebruikt als sterkhouder tussen minder betrouwbare eenheden. Dat groeiend vertrouwen van de Duitsers is echter een vergiftigd geschenk en wordt net hun ondergang. Als reserve van het legerkorps voor tegenaanvallen wordt de facto het ganse Legioen ofwel gewond, ofwel gedood bij de gevechten in Krasny Bor.’

Zijn er oorlogsmisdaden bekend?

‘Wie dat topic aanhaalt komt al snel uit op het spraakmakende boek van Frank Seberechts die zich daar specifiek op richtte. Dat werk gaat over enkele tientallen eenheden en organisaties. Specifiek voor het Vlaams Legioen staat daar niet heel erg veel in. De periode met acties tegen partizanen beschreef ik zelf vanuit het archiefmateriaal. Hier dook de executie van een Russisch burger op die weigerde sneeuw te ruimen, dit niet toevallig door de 2de compagnie waar een Duits officier Breymann, een echte ijzervreter het bevel voerde. Dit is alvast één duidelijk geval.

Het is een van de verdiensten van het boek dat ook de omstandigheden bij de Duitse buureenheden voor dit punt helder naar boven komen. Daar zit onder andere een geval bij waar binnen de 126ste Divisie na de vondst van vermoorde Duitse krijgsgevangen, Russische krijgsgevangenen werden geëxecuteerd.

Je kan je de vraag stellen of er ook bij het Vlaams Legioen geen dergelijke dingen hebben plaatsgevonden. Verschillende keren trof ook het Vlaams Legioen mishandelde en vermoorde Vlaamse soldaten aan. Heeft het Legioen de dag erop dan nog steeds Russische krijgsgevangenen correct behandeld? Men kan zich de vraag stellen. Ik heb me een tijd in de vraag vastgebeten, maar de archieven bleven het antwoord schuldig…’

Waarom was Krasny Bor ‘het graf van het Legioen’?

‘Geloof het of niet, het toeval wil dat mijn boek exact 80 jaar na de gevechten bij Krasny Bor uitkwam. Gek, hoe dingen soms lopen. Te Krasny Bor werd het Legioen gebruikt om een Russische doorbraak van duizenden Rode-Legersoldaten, ondersteund door tankeenheden, tegen te houden en tegenaanvallen te doen.

Dat lukt ook, maar na afloop van een week van wanhopige gevechten bleven van vier compagnieën nog net 60 man over. Al de rest was gedood of een of meerdere malen verwond. In het boek steekt trouwens voor de allereerste keer een legerkaart van deze gevechten. Nog zo een archiefvondst! Het waren ook deze gevechten die een geplande detachering van Vlamingen naar officiersscholen doorkruisten.’

Vlaamse leeuwen —Duitse bevelen is verkrijgbaar bij onze webwinkel.

Paul Hausser

Het Vlaams Legioen aan het Oostfront: eindelijk het volledige verhaal