De oud-voorzitster van de partij Die Linke, de nog steeds volgens Rosa Luxemburg gestylede Sahra Wagenknecht, zei het zondagavond op tv duidelijk in het gezicht van de Duitse Minister van Economische zaken, de CDU-man en Angela Merkel-buddy, Peter Altmeier: dat de CDU met haar politiek de kiezer in de armen van de Alternative für Deutschland, de AfD drijft. Het begrip cordon sanitaire bestaat in Duitsland niet, maar Altmeier maakte het duidelijk dat er een ‘brandmuur’ staat tussen CDU en AfD. En deze brandmuur wijst erop dat niemand ooit een serieuze analyse maakte van de redenen voor het vooralsnog korte succesverhaal van de AfD, een partij men beter als rechts-nationalistisch dan als rechts-populistisch kan omschrijven.

De versplintering van het politieke landschap en het wegsmelten van de centrumpartijen – een fenomeen in een groot aantal EU-landen – neemt in Duitsland dramatische vormen aan. Hiervoor zijn twee redenen: het zware gewicht van Angela Merkel die haar politieke klemtoon steeds op internationaal vlak legde en de interne problemen van Duitsland tijdens haar regering behoorlijk heeft laten aanslepen. En ten tweede gaat Duitsland gebukt onder de last van twee politieke geschiedenissen die zich zowel in de partij Die Linke als bij de AfD manifesteren.

De historische lasten op de schouders van de Duitse politiek

Die Linke wordt als opvolgerpartij van de SED beschouwd, een partij die onder controle van Moskou 17 miljoen DDR-burgers 40 jaar lang in een dictatuur heeft opgesloten. De toenmalige Ministerpresident van Thüringen, Bodo Ramelow, weigert tot de dag van heden de DDR als Unrechtsstaat te benoemen. Maar partijen veranderen. En hoewel Bodo Ramelow tijdens zijn vier jaren als hoofd van de Thüringense regering zich nergens als radicale communist heeft ontpopt, blijft tenminste voor de CDU, maar ook voor de liberale FDP een ‘brandmuur’ tegenover deze partij bestaan.

Ingewikkelder is het geval van de AfD. Een nog vrij jonge partij, in 2013 opgestart, meervoudig gesplitst en in 2017 in de Bondsdag beland, maar dan in één klap met 12,6 %, 89 zetels en als derde fractie na de CDU/CSU en FDP. Tussen 2016 en 2018 konden zij zich in alle 16 Duitse Bundesländer vestigen, in 7 parlementen zelfs boven de 20%, en dit gebeurde niet alleen in het Oosten maar ook in Baden-Württemberg en Bayern.

De AfD is meer dan een rechts-populistische partij

2013 begon de partij vrij ongevaarlijk als verzameling van anti-eurosceptici en economisch liberalen wier hoofddoel het intreden in het Europees Parlement was. Thuis ontwikkelde de partij zich vrij snel tot een autoritaire, völkisch-nationalistische, homofobe en antifeministische politieke kracht. Terwijl zij dit met andere populistische partijen in Europa gemeen heeft, kwam bij de AfD nog iets erbij wat voor Duitsland inacceptabel is en als geschichtsrevisionistisch omschreven wordt. Delen van de partij legden verbindingen met rechts-extreme groepen, zo als PEGIDA of de ‘identitäre Beweging’.

Met het opkomen en de succes van Björn Höcke, een van de oprichters van de Thüringense AfD en de neofascistische groep Der Flügel (de vleugel), waar 40% van de leden zich thuis bij voelen, was het hek van de dam. Zijn doel is het Duitse volk te bevrijden van de Geist eines besiegten Volkes (de mentaliteit van een overwonnen volk). Samen met één van de partijvoorzitters, Alexander Gauland, wil hij een streep trekken onder Duitslands naziverleden. Dit leunt sterk aan bij een nieuwsoortig antisemitisme dat zich niet wil richten op de joden vandaag, maar op het omgaan met de joden in het verleden. Höcke’s commentaar over het Holocaustmonument in Berlijn als Denkmal der Schande, en de opmerking van collega Gauland dat ‘Duitsland weer trots kan zijn op de prestaties van onze soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog’ lieten een schokgolf door het land gaan. Ook Höckes ideeën van een puur Duits volk zonder andere etnische invloeden, leunt sterk aan bij het gedachtegoed van de vroegere Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, de NSDAP.

Hier loopt de rode lijn voor Duitsers. Een herinterpretatie van wat er onder het Naziregime met de joden gebeurd is, of een nieuwe kijk op onze verantwoordelijkheid voor de Tweede Wereldoorlog is een ‘no go’. Als gevolg hiervan loopt de AfD steeds weer in het oog bij de interne veiligheid. Ook dat het decennialang niet gelukt is tot een verbod van de NPD te komen, de Nationaldemokratische Partei Deutschlands, is in dit opzicht een mislukking.

Het fenomeen AfD moet serieus genomen worden

En toch blijkt en deel van de kiezers hiervan niet onder de indruk te zijn, tenminste in Oost-Duitsland. De ‘burgerlijke’ partijen hebben deze ontwikkelingen in hoge mate verwaarloosd. Ook een deel van de AfD hunkert naar ‘verburgerlijking’ (lees: opschuiven naar centrumrechts), wat hun coup in Thüringen verklaart. De CDU heeft haar rechtervleugel politiek laten slepen. Ook de CSU met hun instabiele Horst Seehofer was geen aantrekkelijk aanbod. Een sterk conservatief program mankeert, een profiel of een sterke rechtse persoonlijkheid die de inhoudelijke frustraties van de kiezer na Wir schaffen das! had kunnen aanpakken. Een strategie die erover nadenkt hoe men de AfD van de uiterste rechterzijde naar het midden kan trekken, mankeert evenzo. De ‘brandmuur’ moet blijven bestaan. In vergelijking met discussies in België over de vraag hoe men met de wil van de kiezer omgaat, is er ook in Duitsland het feit dat je een kwart van de burgers die achter de AfD aanlopen niet zomaar kan negeren.

De ‘brandmuur’ kan beginnen te brokkelen, zoals in Thüringen te zien was. Het aftreden van Annegret Kramp-Karrenbauer als CDU-voorzitster is een stap in de juiste richting. Net als haar bazin leunde zij te sterk op de coalitiepartner SPD van wie de linkse politiek niet in staat is de sociale problemen aan te pakken van die burgers die zich aan de rand van de maatschappij geschoven en uitgesloten voelen.

Duitsland worstelt met zijn identiteit. Een sterke economie en een bondskanselier die buiten de Duitse grenzen de indruk van een sterk land gaven, gaan langzamerhand teloor. Hierachter steekt een immobiliteit van de binnenlandse politiek die niet zo snel zal worden opgelost en tot sterke turbulenties zal leiden.

Peter Altmeier

Blijven steken in het midden