Elk politiek stelsel moet een evenwicht zien te vinden tussen twee fundamentele criteria: efficiëntie en legitimiteit. Efficiëntie gaat over de vraag: hoe snel kan een overheid succesvolle oplossingen vinden voor de problemen die zich voordoen? Legitimiteit gaat over de vraag: hoezeer kunnen de inwoners zich vinden in die oplossingen? Efficiëntie gaat over daadkracht. Legitimiteit over draagvlak. Met deze stelling begint David Van Reybrouck zijn column Democratie? Leuk, maar niet zoals het nu gaat.

Legitimiteit en opkomst

Met de komst van het stemrecht op het lokale niveau in 2024 kan legitimiteit een probleem worden. Een democratie is gebaat bij een zo groot mogelijke electorale participatie en net hier loopt het in vele landen met stemrecht mank. Overal ter wereld zien we het aantal actieve kiezers bij verkiezingen dalen en dan vooral bij lokale verkiezingen. In Nederland, bijvoorbeeld, was de opkomst bij de verkiezingen van de Tweede Kamer nog 80%. Terwijl bij de jongste Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen (maart 2022) trokken er slechts 50,3% van de kiezers naar de stembus. Alleen al in Rotterdam was de opkomst slechts 38,9%. Kunnen we dan nog spreken van een democratie?

De barometer van een gezonde democratie is de opkomst. Hoe hoger de opkomst, hoe hoger de legitimiteit van de gemeenteraad. Een lage opkomst zorgt voor een dalend gevoel van vertegenwoordiging. Met het oog op de naderende afschaffing van de lokale kiesplicht — of liever opkomstplicht — in 2024, zijn we ons daar beter ten volle bewust van. Als samen met een vrij recht tot stemmen de morele plicht wegebt, smelt de democratie zienderogen.

Een van de hoofdredenen voor de desinteresse van de kiezer, vooral op lokaal niveau, is het feit dat inwoners zich niet langer identificeren met de traditionele politieke partijen, of zelfs met de traditionele ideologische breuklijnen: liberalisme, socialisme, nationalisme, ecologisme en conservatisme. Op het lokale niveau zijn de gemeenteraad en het beleid een ver-van-mijn-bed-show geworden. Daar wisselen politieke partijen om de haverklap van bedpartner en schandalen zijn nooit ver weg.

Wat het laatste betreft schreef ik dan ook in mijn column Immocratie, de Belgische ziekte dat pas na een integriteitsshift onze steden en gemeenten terug kunnen evolueren naar democratieën. Dit alles maakt dat de kiezer langzamerhand het vertrouwen verliest en totaal onthecht geraakt van de politiek.

De particratie als lokale bestuurder

De macht van de politieke partijen over de lokale politiek was vanaf het ontstaan van de politieke partijen, begin vorige eeuw, sterk aanwezig. De traditionele partijen hadden tot begin deze eeuw de macht om het narratief te bepalen. Ze stuurden de publieke opinie, eerst vanop de preekstoel en via allerlei organisaties uit het middenveld. Later deden ze dit door eigen kranten en tijdschriften, en nog later via staatstelevisie en radio. Doordat politieke partijen het narratief en de publieke opinie sturen, kenden we in Vlaanderen, mede omwille van de stemplicht, minder politieke mogelijkheden voor zogenaamd onconventionele, meer participatieve ‘nieuwe politiek’.

Een nieuwe politiek, vaak uitgedragen door sociale bewegingen, milieubewegingen of lokaal geënte belangenorganisaties, brak in België dus geen grond. Decennialang hielden de traditionele partijen zo hun greep over de steden en gemeenten. Geholpen door het zetelverdelingssysteem Imperali, dat grote partijen bevoordeelt, wisten de traditionele politieke partijen via de particratie de macht te consolideren. Het systeem van de oude politieke partijen leverde vaak absolute meerderheden of stabiele coalities op. Jaren aan een stuk, door arrogantie van de macht, bestuurden zij daardoor steden en gemeenten minder goed tot ronduit slecht.

De recente aanpassingen van het kiesdecreet, waarbij bepaald wordt dat de grootste partij initiatiefrecht krijgt en ipso facto de burgemeester levert, lijken een democratische meerwaarde, maar dat zijn ze niet. Het is opnieuw een tool tot consolidering van de macht van de traditionele partijen. Of wat had je gedacht?

Hersenloze stemmachines

In theorie zijn gemeenteraden de wetgevende organen en het schepencollege is het uitvoerend orgaan van de stad of gemeente. De gemeenteraad hoort het hoogste orgaan van de gemeente te zijn waar de beslissingen genomen worden. In de praktijk zijn het de partijen die de gemeenten runnen. De politieke partij met het grootste aantal zetels in het schepencollege beslist in feite alles en legt de dossiers ter goedkeurig voor aan de gemeenteraad.

De gemeenteraadsleden van de meerderheid wordt op een geheime vergadering voor de gemeenteraad meegedeeld, of liever opgelegd, hoe ze moeten stemmen. Van inspraak is geen sprake: slaafs de directieven van de burgemeester en schepenen volgen is het enige wat toegelaten is. Op die geheime vergadering mogen de gemeenteraadsleden van de meerderheid gelukkig nog iets zeggen en vragen stellen. Maar tijdens de gemeenteraad moeten ze zwijgen. Dat is niet alleen ondemocratisch, het is tegen de grondwet. Immers, de gemeenteraad is grondwettelijk openbaar, zodat alle inwoners de opmerkingen van de verkozen raadsleden zouden kennen.

In theorie hebben de gemeenteraadsleden van de meerderheid ook een controlerende taak, maar in de praktijk doen ze dat nooit. In de parlementen kunnen en mogen raadsleden van de meerderheid nog wetsvoorstellen of voorstellen tot decreet indienen. Ze mogen moties en resoluties indienen en deze bepleiten en verdedigen. Gemeenteraadsleden van de meerderheid mogen nul komma nul, oftewel niets, en worden herleid tot zwijgzame hersenloze stemmachines. Wie hier nog democratie in herkent, heeft vrij veel verbeelding.

Onafhankelijke denkers als uitdagers van de particratie

Het is hoog tijd om op het lokale niveau de particratie uit te dagen. Hoog tijd om de macht van de politieke partijen in te perken en de democratie te ondersteunen met onafhankelijke meningen. We moeten vrijdenkers, die zich níét wensen te verenigen in een politieke partij, meer kansen bieden. Vrije partij- en zuilongebonden standpunten staan vaak dichter bij de burgers en zijn een verademing voor de politiek. Het is pas wanneer men zich kan losrukken uit de dwangbuis van partijpolitieke ideologische doctrines, dat men vrij standpunten kan innemen die actuele oplossingen bieden voor de problemen die zich vandaag stellen.

De successen van de Flatpack Democracy in Engeland, Alternativet in Denemarken en Barcelona en Comú in Spanje illustreren dat lijsten van onafhankelijken borg staan voor een échte verandering. Voor een échte nieuwe politieke cultuur. Lokale politieke partijen vastgeroest in een nationale partijstructuur kunnen dat nooit.

Flatpack Democracy

In 2011 stelde Peter Macfadyen, stichter van de Flatpack Democracy, letterlijk ‘zelfbouw-democratie’ (een flatpack is een doe-het-zelf-bouwpakket), dat op het lokale niveau op een andere manier aan politiek moest gedaan worden. Geen politiek om de macht, maar om het volk de macht terug te schenken. Daarom trok hij in de gemeente Frome (Engeland) in 2011 met een lijst van onafhankelijken, Independents for Frome, naar de kiezer. In dit charmante middeleeuws-ogend stadje haalde de lijst meteen tien van de zeventien zetels en in 2015 haalden ze alle zeventien zetels binnen.

De Independents for Frome is geen klassiek samengestelde lijst geschoeid op een van de traditionele ideologieën, maar een coalitie van onafhankelijke raadsleden zonder partij-affiliatie of uitgesproken ideologie. De lijst bevat lokaal geëngageerde mensen, allemaal actief in hun eigen beroepsgroep of op het terrein van de sport, kunst en duurzaamheid. De partij streeft naar maximale participatie en inspraak van de bevolking. Een lijst van de bevolking, voor de bevolking, maar ook door de bevolking.

Het doel van de politieke partij Independents for Frome is niet meer de macht om te besturen, maar het faciliteren van de bevolking om actief mee te besturen. Het organiseren van vertrouwen in de burger. Het is het lokaal maken van de politieke macht en inzetten om mensen meer zeggenschap te geven over de beslissingen die hen raken in hun leven. Ze biedt de bevolking een doe-het-zelf bouwpakket aan en bouwt samen met hen aan de gemeenschap, vandaar de term ‘zelfbouw-democratie’.

De partij Independents for Frome haat partijdiscipline. Ieder raadslid vertegenwoordigt zijn kiezers en stemt op basis van zijn of haar eigen afweging. Alle stemmingen in de gemeenteraad zijn geheim. Zo krijg je een maximaal democratisch gehalte gebaseerd op eerlijke meningen in de plaats van een leger zwijgzame hersenloze stemmachines.

Democratie: de macht van het volk, door het volk en voor het volk

Ik roep daarom elke lokaal maatschappelijk geëngageerde burger op om samen met andere burgers in 2024 met een lijst van onafhankelijken naar de kiezer te trekken. De lijst hoeft maar één programmapunt te hebben: een andere manier van politiek bedrijven. Niet om de macht, maar om de macht terug aan de bevolking te geven zoals het in een democratie hoort.

Aan hen die zich niet meer thuis voelen in de dwangbuis van partijstructuren: ruk je los en dien de bevolking in plaats van de partij. De mensen uit jouw stad of gemeente verdienen het.

Peter Macfadyen

Het failliet van de lokale particratie