Politici baseren zich vaak op ‘studies’ of ‘de wetenschap’. In tijden van klimaatalarmisme en coronalockdowns moeten we niet ver zoeken om voorbeelden te vinden. Burgers worden dus geacht om te vertrouwen in de goede bedoelingen en de competentie van het wetenschappelijke establishment. Maar kan het zijn dat de verstrengeling van beleid en onderzoek zorgt voor belangenvermenging?

De meeste studieresultaten zijn vals

De epistemologie (kennisleer) is de filosofische tak die zich al eeuwen bezighoudt met dat soort vragen. Een recente vorm hiervan is de ‘meta-science’ (wetenschap over de wetenschap), bijvoorbeeld het baanbrekende artikel ‘Why Most Published Research Findings Are False’ (waarom de meeste gepubliceerde onderzoeksbevindingen vals zijn) van John Ioannidis uit 2005. Veel onderzoeksresultaten – ook uit gerenommeerde tijdschriften – blijken niet repliceerbaar te zijn en dus onjuist.

Dit komt niet enkel door onvermijdbare factoren zoals bijvoorbeeld de normale statistische variabiliteit van meetresultaten, maar ook door de zogenaamde ‘bias’. Dat is een systematische fout in het onderzoek (bijvoorbeeld door vooringenomenheid van de onderzoeker). In de takken van de wetenschap die zich bezighouden met experimenten wordt sinds enkele jaren de term ‘replication crisis’ gebruikt om de grote schaal van dit probleem aan te geven.

Significante crisis

Leren uit fouten is natuurlijk eigen aan het wetenschappelijk proces. Per definitie is elke wetenschappelijke stelling ‘falsifieerbaar’. Regelmatig worden oude denkwijzen vervangen door nieuwe. De schaal waarop dit moet gebeuren lijkt echter groter dan verwacht. In een enquête in het gerenommeerde vakblad Nature uit 2016 onder 1500 onderzoekers was 52% het eens met de stelling dat het gaat over een ‘significante crisis’ in reproduceerbaarheid. 70% had gefaald bij een poging om onderzoek van collega’s te herhalen.

Dit is niet onschuldig: het grote publiek en beleidsmakers vertrouwen soms blindelings op bedenkelijke studies. Een voorbeeld hiervan is het diaboliseren van dierlijke vetten sinds het midden van de 20e eeuw en een relatief verwaarlozen van de schadelijke rol van suiker, hetgeen een invloed had op het gezondheidsbeleid rond voeding van verschillende landen en instellingen.

Waarom gaat het dan mis? Ioannidis concludeerde in zijn artikel dat de kans op foutieve studieresultaten groter wordt naarmate er meer financiële of andere interesses met het onderzoek gemoeid zijn. Ook een ‘hot topic’ waarbij wereldwijd verschillende groepen tegelijkertijd hetzelfde onderwerp bestuderen zou gemakkelijk leiden tot vervalsingen. ‘Bias’ kan natuurlijk ook in een studie sluipen zonder dat er sprake is van slechte bedoelingen. De goede intentie om een behandeling te vinden voor een vreselijke ziekte kan er bij artsen bijvoorbeeld toe leiden dat ze meer aandacht besteden aan de positieve effecten van een geneesmiddel dan aan de negatieve.

Peerreview

Het wetenschappelijk proces is dus beïnvloedbaar door allerlei vormen van ‘bias’, hetgeen kan leiden tot foute conclusies. Er zijn gelukkig systemen uitgevonden om de betrouwbaarheid van studies te verbeteren. Een eerste is de zogenaamde ‘peerreview’. Je ‘gelijken’ (eng. : ‘peers’) – andere wetenschappers in hetzelfde onderzoeksdomein – lezen je resultaten na en geven commentaar. Na een correctie kan het geheel dan wel of niet gepubliceerd worden. Deze methode is de norm geworden in vrijwel elk wetenschappelijk tijdschrift. Maar wat als je beoordelaars even vooringenomen zijn als jij? Dit kan leiden tot Orwelliaanse ‘groupthink’: het in stand houden van een bepaalde denkwijze binnen een vakgebied door het uitsluiten van kritische stemmen.

Zijn er dan geen filosofen in witte jas die, verheven boven aardse belangen, objectief kunnen oordelen over waarheid en leugen? Mensen die dit geloven hebben wat Thomas Sowell in ‘A conflict of visions’ de ‘unconstrained vision’ (onbeperkte visie) noemt: het idee dat de mens (of een groep mensen) in staat is om sublieme morele hoogten te bereiken en te handelen zonder eigenbelang. De tegenstanders vinden dit naïef. De ‘constrained vision’ (beperkte visie) beschrijft de mens als inherent beperkt in zijn morele capaciteiten en staat dan ook wantrouwig tegenover machtsconcentraties. Volgens deze visie kan ‘peerreview’ leiden tot misbruiken en fouten omdat de leden van het vakgebied nu eenmaal bepaalde belangen delen.

Externe audit

Dit brengt ons bij een tweede manier om wetenschappelijke kwaliteit te controleren: de externe audit. Er bestaat bijvoorbeeld een globale miljardenindustrie van auditeurs in het geneesmiddelenonderzoek. Voor elk vaccin of medicijn dat op de markt komt worden grote klinische studies georganiseerd in bedrijven of universitaire centra. CRO’s (‘contract research organisations’) worden op grote schaal ingehuurd om de integriteit van de data te waarborgen.

Wetenschappers zoals de Australische professor Peter Ridd, die naar eigen zeggen ontslagen werd omdat zijn onderzoek over het Great Barrier Reef niet paste in politiek correcte discours, wil zo’n systeem van externe audits ook toegepast zien in andere onderzoeksdomeinen. Een organisatie zou audits en replicatiestudies kunnen uitvoeren om te vermijden dat beleidsmakers zich baseren op bedenkelijke wetenschappelijke resultaten. Dit gebeurt trouwens in sommige landen al op kleine schaal. Wie de auditeurs zelf gaat controleren is natuurlijk een andere vraag…

Kamikaze academici

Er is nog een derde methode – wellicht de belangrijkste – om de wetenschap te redden van beïnvloeding. Onderzoekers moeten de moed hebben om kritiek te uiten op de consensus. Wetenschappelijke vooruitgang staat of valt bij vrije meningsuiting. In een recent interview met de Britse journalist James Delingpole spreekt Peter Ridd bijvoorbeeld van de ‘kamikaze academici’. Volgens hem is het de plicht van de oudere wetenschappers – die qua carrière niets meer te verliezen hebben – om tegen heilige huisjes te schoppen, ook al leidt dit tot ontslag en ridiculisering. Een soort ‘academische kamikaze (zelfmoord)’ dus. Door dit ‘offer’ zullen jonge academici een carrière tegemoet gaan waarin ze wél hun mening kunnen zeggen en kunnen ingaan tegen de stroom.

Indien u denkt dat hij hiermee overdrijft verwijs ik naar een recent rapport van de denktank Policy Exchange (VK) over academische vrijheid. De helft van de onderzoekers die zich als ‘rechts’ definiëren in de sociale wetenschappen in het VK zou aan zelfcensuur doen uit schrik voor represailles. Ongeveer een derde van de bevraagde academici die tegen brexit zijn zouden een brexit aanhanger benadelen bij een sollicitatie. Ook bij het beoordelen van promoties en artikels is er – zowel van links als van rechts – sprake van vooringenomenheid. Aangezien de meeste academici zich definiëren als eerder ‘links’ zijn de negatieve gevolgen echter vooral te voelen aan de rechter kant van het politieke spectrum.

Conclusie

Wetenschappelijke kennis is altijd in beweging en regelmatig moeten we onze denkwijzen bijstellen op basis van nieuwe gegevens. Het publiek en beleidsmakers baseren zich bij het maken van belangrijke beslissingen soms op onderzoeksresultaten. Hierdoor is het van algemeen belang dat de controlemechanismen binnen de wetenschap goed functioneren. Cruciaal daarvoor is het behoud van academische vrijheid en ongehinderd onderzoek, los van externe bemoeienissen of individuele belangen.

De verstrengeling van academische en politieke belangen kan dit in gevaar brengen. Er zijn verschillende methoden en toekomstplannen om de betrouwbaarheid van wetenschappelijk onderzoek te vrijwaren en te verbeteren, maar burgers en politici moeten desalniettemin kritisch blijven. Een expert is tenslotte ook maar een mens.

Peter Ridd

Is de wetenschap nog betrouwbaar?