Uit protest tegen de Amerikaanse buitenlandse politiek zei Hans Magnus Enzensberger in 1968 al na drie maanden zijn gastdocentschap aan de Wesleyan University (Connecticut) op en trok hij voor een heel jaar naar Cuba, voor hem zoals voor velen toentertijd een ‘socialistisch paradijs’. De ontgoocheling zou snel volgen.

Als scherpzinnig publicist was de 39-jarige Enzensberger in die dagen ook een boegbeeld van de rebellerende Duitse studenten. Maar een cliché linkse was hij niet. Toen de auteur Peter Weiss hem opriep duidelijker de kant te kiezen van de Außerparlamentarische Opposition (APO), de buitenparlementaire oppositiebeweging tegen de gevestigde orde van de Bondsrepubliek, antwoordde hij: ‘Ik verkies argumenten boven belijdenissen. Twijfels zijn me liever dan sentimenten.’

In het jaar dat volgde op het mythische ‘1968’ verscheen zijn programmatisch gedicht Über die Schwierigkeiten der Umerziehung (‘Over de moeilijkheden van de heropvoeding’). Daarin ironiseerde hij al die grote ideologieën, al die grote projecten die de pretentie koesteren de mensheid gelukkig te kunnen maken, ‘all diese großen Pläne:/ das Goldene Zeitalter/ das Reich Gottes auf Erden/ das Absterben des Staates’ (‘al deze grote plannen:/ het Gouden Tijdperk/ het Rijk van God op aarde/ het afsterven van de staat’). Want had je daar niet de gewone mensen zelf die niet altijd meewilden? ‘Wenn nur die Leute nicht wären!’ Een ironische uithaal naar de apostelen van de maakbaarheid van de maatschappij die niet kunnen of willen luisteren naar de burger.

Actuele thema’s

Enzensberger had al in 1957 furore gemaakt met zijn debuut, de dichtbundel verteidigung der wölfe (zonder hoofdletters!). Gedichten waren er niet enkel om gevoelens uit te drukken. Ze konden ook theorieën en ideeën weergeven. Dat zou de op slag beroemd geworden dichter ook twee decennia later nog aantonen in het verzenepos Der Untergang der Titanic (1978), een poëtisch verwoord vaarwel aan alle vooruitgangsutopieën.

Ook in elegant geschreven essays en boeken wierp hij een kritische blik op verschillende actuele thema’s. In Schreckens Männer (2006) noemde hij de islamitische terroristen, de ‘mannen van de verschrikking’, ‘radicale verliezers’ die de neergang van de Arabische wereld ten onrechte toeschrijven aan het Westen. In Sanftes Monster Europa oder Die Entmündigung Europas (2011) hekelde hij dat in ‘het zachte monster’ Europese Unie van in het begin ‘het technocratische aspect op de voorgrond [stond]: Politiek achter gesloten deuren. Geheimzinnig doen. Kabinetspolitiek’.

‘Libertijn als vrije geest’

Enzensberger was een ‘beweeglijke’ geest. De sprongen die hij daarbij maakte, deden critici vaak het hoofd schudden, bijvoorbeeld toen hij Saddam Hoessein met Hitler vergeleek. Zijn bedoeling was het om de internationale gemeenschap voor een appeasementpolitiek (zoals in 1938 tegenover de nazileider) te behoeden en daarom verdedigde hij de oorlog tegen de dictator van Irak.

De Frankfurter Allgemeine Zeitung noemde de veelzijdige publicist in haar ‘Nachruf’ (In memoriam) ‘jemand, der sich nicht von Ideologien einfangen lässt, auch nicht von den eigenen. Der Libertin als Freigeist.’ (… ‘iemand die zich niet door ideologieën laat inkapselen, ook niet die van hemzelf. De libertijn als vrije geest.’) Claudia Roth, de Duitse staatssecretaris voor Cultuur, zat er niet ver naast toen ze Enzensberger ‘ein Solitär unter Deutschlands Dichtern und Denkern’ noemde.

‘Overweldigend levenswerk’

Een ‘solitaire geest’ ook, die een ‘überwältigendes Lebenswerk’ nalaat. Want naast dichter en essayist was Enzensberger stichter en uitgever van invloedrijke tijdschriften als Kursbuch en Transatlantik. Ook gaf hij in 1960 het Museum der modernen Poesie uit, waarin hij de lyriek van vele buitenlandse avantgardistische dichters (onder wie Paul van Ostaijen) in het origineel met daarnaast de vertaling voorstelde aan het West-Duitse publiek.

Hij waagde zich ook aan documentaire romans, zoals Der kurze Sommer der Anarchie (1972) over de anarchist en syndicalist Buenaventura Durruti, een van de sleutelfiguren van de Spaanse burgeroorlog, en Hammerstein oder der Eigensinn. Eine deutsche Geschichte (2008) over een generaal van de Reichswehr die zich in 1933 niet voor de kar van de pas benoemde rijkskanselier Adolf Hitler wilde laten spannen. Enzensberger, de publicistische duizendpoot die in 1929 in Nürnberg was geboren, overleed in München op 24 november 2022, dertien dagen na zijn 93ste verjaardag.

Peter Weiss

Hans Magnus Enzensberger was een denker van de vrijheid