Charles de Gaulle wordt dit jaar drie keer herdacht. Hij werd 130 jaar geleden geboren. Hij stierf 50 jaar geleden. En daar bovenop viert Franrijk de tachtigste verjaardag van zijn ‘Appel van 18 juni 1940’. Wat is dat precies? Was hij een groot man? En wat blijft er van het gaullisme over? Luc Pauwels vroeg het aan de Franse filosoof Alain de Benoist en aan de Vlaamse journalist en Frankrijk-kenner Alain Mouton (Trends). Vandaag: Alain de Benoist.

Appel

Het ‘Appel van 18 juni 1940’ is een belangrijk moment bij het begin van de Tweede Wereldoorlog. Op 3 september 1939 verklaart Frankrijk de oorlog aan Duitsland (en niet omgekeerd, zoals men al te vaak leest). Iedereen houdt de adem in. Er gebeurt niets. Maar dan, op 10 mei 1940, stormen de Duitse troepen België, Nederland en Luxemburg binnen, en even later ook Frankrijk. De Franse regering begint capitulatiegesprekken met Duitsland.

Charles de Gaulle, een pasbenoemde en relatief onbekende Franse generaal, roept op 18 juni vanuit Londen over de radio op om de strijd verder te zetten. Het duurt nog lang vooraleer hij militair gezien van een enig belang is. Maar hij eindigt in 1945 aan de zijde van de overwinnaars. Na de oorlog sticht hij een nieuwe politieke partij, het Rassemblement du Peuple Français (RPF). Van 1959 tot 1969 is hij de president van de door hem ontworpen Vijfde Republiek in Frankrijk. De Gaulle brengt met Konrad Adenauer een Frans-Duitse verzoening tot stand. Hij wil de Amerikaanse invloed in Europa beperken. De Franse strijdkrachten worden uit de militaire bevelstructuur van de NAVO gelicht. Hij volgt een opmerkelijke Europa-politiek die de Britten buiten het Europese eenmakingsproces wil houden.

Groot man

Moeten we met de afstand van een halve eeuw Charles de Gaulle, afgezien van het feit dat hij 1,96 m mat, als een groot man beschouwen, zoals de meeste Fransen doen?
Alain de Benoist: ‘Ik sta altijd een beetje wantrouwig tegenover het begrip “groot man”, maar als je De Gaulle vergelijkt met zijn opvolgers, dan is er inderdaad een beduidend verschil in formaat. En dat is niet in hun voordeel. Slechts één voorbeeld. President de Gaulle vraagt in juli 1959 aan zijn eerste-minister om een ministerie van Cultuur op te richten — wat volkomen nieuw was — en dit toe te vertrouwen aan de gevierde, maar linkse auteur André Malraux, gewezen vrijwilliger tegen Franco in de Spaanse burgeroorlog. Daarmee overstijgt De Gaulle het partijbelang ten voordele van de natie.

We zitten in een andere politieke dimensie dan vandaag. De naam van de huidige minister van Cultuur, benoemd door Macron, ben ik al vergeten. Onvermijdelijk dat men het over “grootheid” heeft als De Gaulle ter sprake komt. Het gaullisme was verticaal, hiërarchisch. Hoe vaak heeft men De Gaulle niet verweten een “republikeinse monarchie” te hebben ingevoerd?’

Werd De Gaulle verraden door zijn opvolgers?
‘Te beginnen met zijn onmiddellijke opvolger, Pompidou, tot de huidige, Macron, hebben alle volgende presidenten de erfenis van generaal de Gaulle in meer of mindere mate verloochend. De uitzondering is misschien de socialist Mitterrand. Het enige waar ze het allemaal over eens waren is het behoud van de Franse kernwapens, waarvoor de oprichter van de Vijfde Republiek koppig het uitzinnige verzet van de Verenigde Staten heeft getrotseerd. Maar voor het overige…

Op politiek vlak is de laatste echte gaullist waarschijnlijk Philippe Séguin (1943-2010) geweest, oud-minister en enkele jaren voorzitter van de formeel nog gaullistische partij RPR. Hij kon het tij niet keren en verliet in 2002 teleurgesteld de politiek.’

Gaullisten

Toch noemen vele Franse politici zich tegenwoordig nog gaullist…
‘Ik weet het, maar als vandaag zowat iedere Franse politicus zich gaullist noemt, dan is dat enerzijds uit demagogische overwegingen (de generaal staat nog altijd hoog aangeschreven in de publieke opinie) en omdat de denominatie “gaullist” in hun ogen tot weinig of niets verplicht. Degenen die deze houding aannemen, verschuilen zich over het algemeen achter het “pragmatisme” van de generaal, om het gaullisme te ontdoen van iedere ideologische inhoud.

“Het gaullisme is een niet-doctrinaire gedachte”, zei Jacques Chirac, president van 1995 tot 2007. “Het is voornamelijk een pragmatisme”, minimaliseerde zijn premier Alain Juppé. Een andere eerste minister, Edouard Balladur, deed er nog een schepje bovenop. Hij beweerde dat het gaullisme “ver verwijderd is van ideologieën en systemen”. Totaal oneerlijke benaderingen, want De Gaulle was uitsluitend een pragmaticus als het over de keuze van de middelen ging. Ging het over principes, dan was hij stug rechtlijnig. Toen hij aan de macht kwam in 1968 definieerde hijzelf het gaullisme als een “un système de pensée, de volonté et d’action” , zeg maar een gedachtegoed, een politieke bereidheid en een manier van handelen. De Gaulle had een filosofische benadering van de politiek en dus geen programma, maar een project.’

Algerije

Bij leven was De Gaulle toch verre van een onomstreden figuur. Moeten we hem zien als degene die het Franse Algerije heeft “verkwanseld” of vooral als grondlegger van de Vijfde Republiek?
‘Voor een gedeelte van mijn generatie ligt dit zeer moeilijk (De Benoist is geboren in 1943 — red.). De Algerijnse kwestie heeft aanleiding gegeven tot een bitter antigaullisme. Als je terugdenkt aan het afschuwelijke einde van die bloedige oorlog kan ik best begrijpen dat sommige wonden nooit zijn geheeld. Algerije werd onafhankelijk in 1962. Zoveel decennia later ben ik ervan overtuigd dat het niet mogelijk en ook niet wenselijk was Algerije, het grootste land van Afrika, als deel van de Franse Republiek te behouden.

De Gaulle heeft dat ingezien toen hij de demografische realiteit onder ogen kreeg. Had de geschiedenis beter kunnen verlopen? Ik ben er niet zeker van, maar daarover kan men van mening verschillen. Jammer genoeg is het antigaullisme ook nu nog over het algemeen zo passioneel dat rationale discussies over dit onderwerp haast onmogelijk zijn. Dat is heel goed te merken aan de manier waarop zoveel aanhangers van “l’Algérie française” zich nadien mechanisch tegen de generaal hebben gekeerd als het over onderwerpen ging, waar men hem gerust had kunnen steunen. Ik denk aan Europa, onze relatie met de Verenigde Staten, de NAVO, de regionalisering van Frankrijk enzovoort.’

Erfenis

Wat moeten we van De Gaulle onthouden? Wat is zijn erfenis?

‘Ik zie minstens drie belangrijke punten. Eerst komt het institutionele vlak. Frankrijk was vóór De Gaulle een labiele kluchtrepubliek met 24 regeringen tussen 1947 en 1958. Een gemiddelde van meer dan twee per jaar! Door het invoeren van een semipresidentieel regime wist De Gaulle Frankrijk uit de chronische instabiliteit te halen. De grondwet van de nieuwe Vijfde Republiek werd in een referendum met grote meerderheid goedgekeurd. Zo werd opnieuw een volkssoevereiniteit ingevoerd die het onder de vorige presidenten verloren was gegaan aan de politieke partijen. “In Frankrijk, zei De Gaulle, is het volk het Hoogste Gerechtshof.”

De verkiezing van het staatshoofd, de president, via algemeen stemrecht maakte het weer klaar en duidelijk dat het volk de bron is van legitieme machtsuitoefening — en niet de partijen.’

Was dat dan voordien anders?
‘Jazeker, voordien werd de president verkozen bij geheime stemming door de verzamelde Kamer en Senaat, een ondoorzichtige procedure. Zo waren voor de verkiezing van de voorganger van De Gaulle, René Coty, dertien stemronden nodig, gespreid over een volle week. Dat brengt ons bij het tweede essentiële verschil: De Gaulle heeft systematisch zijn grote beslissingen aan het volk voorgelegd in de vorm van een referendum. Toen hij dat van 1969 verloor, door de gezamenlijke actie van pro-Amerikaanse lobby’s en de notabelen van de oude partijen, nam hij onmiddellijk ontslag als president.’

Referenda

‘Bij het referendum van 2005, toen Frankrijk “neen” zei tegen het Verdrag van Maastricht, werd dat voorbeeld niet gevolgd en bleef president Chirac gewoon zitten. Het is betekenisvol dat dat de voorstanders van een referendum over vragen die belangrijk zijn voor de toekomst van het land nu voornamelijk bij de oppositie te vinden zijn, niet meer bij de regeringspartij(en).’

Toch even terug naar dat laatste referendum van 1969. Waarover ging dat precies?
‘Over een hervorming van de senaat en een regionalisering van Frankrijk met het onuitgesproken doel er een federale staat van te maken, ongeveer naar het voorbeeld van de Bondsrepubliek. Daarmee joeg De Gaulle alle jakobijnen van Frankrijk tegen zich in het harnas en die verwierpen zijn voorstel met 52%. Zeer betekenisvol is het lijstje van de streken waar men in meerderheid “ja” stemde. Normandië, Bretagne, de Vendée, het Baskenland, Elzas-Lotharingen, Corsica…’

Eenzaam

Wat wilde De Gaulle bereiken met zijn “eenzame” koers, tussen Moskou en Washington in?
‘Hij streefde naar nationale onafhankelijkheid en Europese zelfstandigheid. Dat is de derde krachtlijn van het gaullisme, en was zeker het hoofddoel van Charles de Gaulle. In volle Koude Oorlog, in een tijd dat men ons probeerde te doen geloven dat we uitsluitend de keuze hadden tussen het Sovjetblok en het “vrije” Westen, reikte De Gaulle visionair een derde oplossing aan. Hij begreep dat tussen de blokken die waren ontstaan uit het systeem van Jalta, toen de Amerikanen en de Sovjets Europa arbitrair in twee verdeelden, een derde weg moest worden gevonden. Derde weg ook tussen kapitalisme en communisme, waarbij we van niemand nog de vazal zouden zijn.

Toen heeft De Gaulle een perspectief geopend waarvan we tegenwoordig inzien dat het bestaan zelf van onze volkeren de echte inzet was.’

Kan men op politiek vlak de lijn van De Gaulle volgen, zonder noodzakelijk het historische gaullisme aan te hangen?
‘In het Frans maakt men duidelijk het onderscheid tussen “gaullien” en “gaulliste”. Het eerste kunnen we vertalen door “in de lijn van De Gaulle” en het tweede uiteraard door gaullistisch. Daarmee is het onderscheid gemaakt tussen de ideologische erfenis van De Gaulle en de krabbenmand van het gaullistische partijwezen.

Je zit op de lijn van De Gaulle als je het primaat van de politiek op de economie onderschrijft en de samenleving ziet als veel meer dan de optelsom van privébelangen. Als je het fundamentele verschil ziet tussen het Europese continent en de Amerikaanse maritieme macht. Indien je voor het voluntarisme gaat, tegen het fatalisme. Ben je ervan overtuigd dat het de taak is van het Grondwettelijk Hof om na te gaan of nieuwe wetten in overeenstemming zijn met de Grondwet en niet met de mensenrechtenideologie. Als je weigert het aan anderen over te laten om te bepalen wie onze tegenstanders zijn. Als je gelooft dat “democratie de heerschappij van het volk is dat ongehinderd zijn soevereiniteit uitoefent” (De Gaulle, 27 mei 1942). Wanneer je een Europees Europa wil “van de Atlantische Oceaan tot aan de Oeral”…

Dan zit je noodzakelijkerwijs op de lijn van De Gaulle, ook al voel je je geen gaullist.’

Philippe Séguin

Alain de Benoist: ‘In Frankrijk, zei De Gaulle, is het volk het Hoogste Gerechtshof’