Het verschil van opvatting en toepassing van de democratie in Vlaanderen en Wallonië heeft zijn wortels in de geschiedenis. Na de slag bij Jemappes (1792) wordt de snelle en volledige annexatie van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk voorbereid. De reactie boven en beneden de taalgrens is heel uiteenlopend en laat blijvende sporen na. Tot vandaag.

Van de slag bij Jemappes staat een opmerkelijk bas-reliëf op de Arc de Triomphe in Parijs. Om het verschil in politieke gevoeligheid van Vlamingen en Walen correct in te schatten mogen we dit nooit vergeten: Jemappes en de aanhechting bij Frankrijk zijn even stevig in het Waalse collectieve geheugen verankerd als de Guldensporenslag van 1302 en de bevrijding van Frankrijk in het Vlaamse bewustzijn. Dat moeten we even in detail bekijken.

Een democratisch gecamoufleerde inval

‘Wij, Fransen’, luidt het in 1792, ‘komen u vrijheid en democratie brengen’. Zo klinkt de aankondiging van de bezetting. Daar is onze bevolking niet van gediend. Ze laat zich niet vangen aan dit gezwatel. Een incident in West-Vlaanderen steekt de lont in het kruitvat. In Oostende werpen inwoners hun Franse tricolore kokardes in de goot en roepen ‘Leve de keizer!’. Overal in de Vlaamse dorpen en kleine steden waar de bevolking niet door een Frans garnizoen onder de knoet wordt gehouden, komt het tot protesten en voelt de bezetter zich bedreigd.

Op 14 november 1792 rukken de Franse troepen Brussel binnen. Op 28 november Luik, de enige stad in de Zuidelijke Nederlanden waar de bevolking ze welkom heet. Antwerpen volgt op 30 november, Namen op 2 december. De revolutionaire voorman Pierre Chaumette van de Club des Cordeliers, formeel ‘Société des droits de l’homme et du citoyen’, kondigt in het Parijse stadhuis aan dat heel Europa ‘tot en met Moskou weldra zal verfranst en gejacobiniseerd zijn’.

Op 3 februari 1793, minder dan drie maanden na de slag bij Jemappes, komt in Bergen de raad der commissarissen bijeen. Het is een voorlopig bestuursorgaan dat bestaat uit Fransen en collaborateurs. Ze melden aan Parijs dat de toestand uit de hand dreigt te lopen als men niet snel tot aanhechting bij Frankrijk overgaat. ‘Hoe verblind ze ook mochten zijn’, schrijft Pirenne, ‘toch konden ze (de commissarissen – LP) zich niet ontveinzen dat de verbitterde openbare mening zich bijna eenstemmig tegen de inlijving zou uitspreken. Ze waren dan ook vastbesloten hier de “middelen der revolutionaire tactiek” aan te wenden, namelijk geweld te gebruiken om de instemming van het land met “het stelsel van de vrijheid” te bekomen’.

Referendum met de Franse slag

Om de schone schijn van de democratie te redden, moeten verkiezingen de annexatie afdekken, laat Parijs weten. Enkele dagen later al wordt de bevolking opgeroepen om op kiesvergaderingen te stemmen over inlijving bij Frankrijk. Maar met volkssoevereiniteit of democratie hebben deze eerste verkiezingen niets te maken. Individueel stemrecht is niet voorzien, alles verloopt via vergaderingen onder Franse militaire leiding.

Een eerste voorzorg bestaat erin deze kiesvergaderingen niet allemaal op één dag te houden. De Franse troepen die gemobiliseerd zijn om ‘de kwaadwilligen in bedwang te houden’, moeten zich van de ene stad naar de andere kunnen verplaatsen. De generale repetitie wordt in Bergen gehouden, een stad waar de bezetter zich zeker van zijn stuk waant. De bevolking stroomt de Sint-Waltrudiskerk binnen om naar de toespraak van de Franse generaal Ferrand te luisteren. Die bejubelt nog vóór de kiesverrichtingen de annexatie bij Frankrijk. De aanwezige jakobijnen, herkenbaar aan hun rode mutsen en met dolken gewapend juichen hem luid toe.

De jakobijnen storten zich meteen op hun ongewapende tegenstanders. Dat zijn al degenen die niet hebben geapplaudisseerd. Die worden zonder pardon de kerk uitgezet. De Franse soldaten onthalen hen op geweerschoten. Daarna was de uitslag van de stemming in de kiesvergadering duidelijk: ‘De inlijving van het soevereine volk van Bergen bij de Franse Republiek werd met algemene stemmen besloten.’ Aldus Pirenne, die we verder volgen voor de andere steden. Onder dezelfde vorm van geweldsdreiging ‘vroegen’ Gent en Brussel unaniem om annexatie. Pogingen tot verzet deden zich voor in enkele kleine steden zoals Edingen en Geraardsbergen.

De Franse bezetten, de Luikenaars juichen

Alleen in het prinsbisdom Luik kwam de stemming ongeveer overeen met wat het volk echt dacht. Daarbij mogen we twee zaken niet vergeten. Ten eerste was het prinsbisdom veel groter dan de huidige provincie Luik en omvatte het zowat de helft van Wallonië. De opinie van Luik was dus ontzettend belangrijk. Ten tweede waren de Luikenaars in 1789, bij het begin van de Franse Revolutie, al ijverige navolgers van Parijs. Ze waren in opstand gekomen tegen hun prins-bisschop om een identieke omwenteling als in Frankrijk op gang te brengen. In het markgraafschap Franchimont, een deel van het prinsbisdom waartoe onder meer Spa en Verviers behoorden, had men zelfs al in 1792 spontaan om de annexatie bij Frankrijk gevraagd.

Na een volgende Franse overwinning, ditmaal in het Henegouwse Fleurus (1794) is het afgelopen met pseudo-verkiezingen. Het Comité de Salut Public in Parijs onderwerpt onze gewesten aan ‘een militair bezetting zoals zij, die nochtans aan zo menig regime onderworpen zijn geweest er nog nooit een hebben gekend’ (Pirenne). Dat is zeker niet overdreven als men de instructies van het Comité leest: dit is ‘veroverd land dat ons veel moet opleveren en waaruit we zonder verwijl alle hulpbronnen moeten verwijderen (…) dat moet worden beroofd van levensmiddelen, paarden, leder, laken, van alles wat voor onze consumptie van dienst kan zijn’ en waaruit ‘zoveel mogelijk geld moet worden weggehaald’.

Indoctrinatie

Het dragen van de Franse kokarde is verplicht ‘vanaf het kind dat begint te lopen’. Dagelijks worden gijzelaars naar Frankrijk overgebracht. De gevangenissen raken vol. Franse toneelgezelschappen voeren in onze theaters revolutionaire stukken op. De republikeinse kalender wordt ingevoerd. De beiaard van het Gentse belfort speelt alleen nog Franse republikeinse deuntjes: op het uur de Marseillaise, op het half uur Ça ira, op het kwartier Carmagnole en Danse républicaine.

Op 1 oktober 1795 volgt de totale inlijving van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk, zonder verkiezingen of volksraadpleging. Alle ambtenaren die onvoldoende Frans kennen, worden afgezet. Ze worden ontslagen wegens…’gebrek aan cultuur’. In 1797 wordt de universiteit van Leuven opgeheven. De bezetter stuurt de rector naar de Franse strafkolonie in Guyana.

Democratisch verzet

De Franse Revolutie bracht ons geen democratie of volkssoevereiniteit, maar brutale bezetting, doorgedreven verfransing, vernietiging van de eeuwenoude provinciale inspraakstructuren, denationalisatie van de elite, sluiting van onze enige universiteit, deportaties en terechtstellingen. Daar bovenop: kerkvervolging, ontbinding van alle kloostergemeenschappen en openbare verkoop van al hun bezit ten bate van de Franse schatkist.

De gedwongen legerdienst had tot gevolg dat het Franse leger voor 8,7 % uit soldaten uit de Zuidelijke Nederlanden bestond, waarvan een ongeziene 35% sneuvelde: 79.000 man. Verkiezingen die naam waardig werden er gedurende de hele Franse bezetting niet gehouden. Van democratie was er in de verste verte geen sprake.

Het verzet tegen de Franse bezetter was democratisch geïnspireerd en gelegitimeerd. Dus we kunnen rustig de mythe van de democratie ‘ons gebracht door de Franse Revolutie’ naar de prullenmand verwijzen. Voor de controle over ons grondgebied toonde de Franse bezetter zich wel realistisch en efficiënt. Snel kregen ze in Parijs door dat er een wezenlijk verschil in acceptatie van de bezetting was, ten noorden en ten zuiden van de taalgrens. De bezetting reorganiseerde zich dus in twee hoofdbesturen, een voor de Vlaamse provincies in Brussel en een voor de Waalse provincies in Aken.

Die andere grens

Dat wezenlijke onderscheid tussen Vlaanderen en Wallonië in de perceptie van de Franse Revolutie heeft zich doorgezet tot vandaag de dag. Het heeft nog altijd politieke gevolgen. De bekende Waalse hoogleraar François Perin (1921-2013), ooit Belgisch minister van Institutionele Hervormingen, noemde de gehechtheid van de Walen aan de ideologie van de Franse Revolutie ‘incurable’ (ongeneeslijk). Hij bedoelde dat positief.

Het heimwee van de Walen naar de Franse bezetting uit zich op vele manieren die vaak aan het oog van de Vlamingen ontsnappen. Zo noemde de stad Fleurus zijn grootste middelbare school naar de bevelhebber van de Franse revolutionaire troepen die daar in 1794 onze gewesten binnenvielen: generaal Jean-Baptiste Jourdan. Het Athénée Royal Jourdan kreeg die naam in 1994. U leest het goed: in 1994, als eerbetoon, tweehonderd jaar later.

De Franse bezetting stond aan de wieg van het Waalse democratisch deficit, dat we morgen onder de loep zullen nemen.

Pierre Chaumette

Franse en Waalse antidemocratie