In China bestaat van oudsher een spanning tussen, grof veralgemenend, twee formules om de samenleving in goede banen te leiden: het bekende confucianisme en het minder bekende legalisme. Dat laatste, de ‘school der wetten’ (法家 Fǎjiā) geloofde in een maximaal doeltreffend bestuur, ongehinderd door tradities of groepsvoorrechten, zonder beperking door controles en evenwichten, en zuiver meritocratisch. De top-down wetgeving werd door een sterke man met ijzeren hand afgedwongen, ongeacht de instemming van de bevolking.

Een centralistisch keizerrijk

Zijn pionier was Shang Yang, die in de 4de eeuw v. Chr. als kanselier het leenroerige gebied Qin tot een sterke staat smeedde. Om de mankracht en belastingbasis te verhogen, moedigde hij zowel bevolkingsgroei als inwijking aan. Vanuit het beginsel ‘het volk als één behandelen’ gaf hij edellieden dezelfde straffen als volksmensen. Dat zou hem het leven kosten: een jonge prins die hij schandaliseerde door hem gelijk met proletariërs te behandelen, werd troonopvolger en liet hem vierendelen.

In de 3de eeuw v. Chr. vond het legalisme zijn klassieke formulering in het eponieme boek Han Feizi, door meester Han Fei. Kort nadien kwam de grootste bekroning: in -221 verenigde de heerser van Qin de tot dan toe ‘strijdende staten’ (allicht een schimpterm voor wat uit tegengesteld standpunt gewoon ‘politiek pluralisme’ zou heten) tot een centralistisch keizerrijk te verenigen. Hij staat bekend als Qin Shihuang, ‘beginkeizer Qin’, en aan hem herinnert de bij buitenlanders gebruikelijke naam China. Om een idee te geven van zijn soort bestuur: hij verordende de verbranding van alle ‘nutteloze’ (= niet-technische) boeken, en de doodstraf voor wie boeken verborg. Hij maakte ook het Chinese schrift eenvormig, en dat zou ruim 21 eeuwen onveranderd blijven.

Confucianisme, zowat de tegenpool

Na Qin Shihuang kwam de Han-dynastie, naar wie de Chinezen zelf zich de漢Han noemen, oorspronkelijk de naam van een rivier met monding in Wuhan. Die zette de sterke centrale staat verder, maar promootte tegelijk als staatsleer het behoudsgezinde en feodaal-gerichte confucianisme, zowat de tegenpool. Zo verwezenlijkte de selectie van staatsdienaren door staatsexamens de meritocratische bedoeling van de legalisten, terwijl de daaruit volgende beloning van geletterdheid aan een confuciaans ideaal beantwoordt.

De confucianen (儒家 Rujia, eigenlijk ‘bemiddelaars’, ‘softies’) idealiseerden de voorouders, de hiërarchische maatschappij en het leenroerig stelsel uit de 10de-9de eeuw v. Chr., waarin verregaand zelfbesturende staten formeel verenigd waren onder een leenheer uit de Zhou-dynastie. De ordehandhaving vergde niet ‘meer blauw op straat’, wel het stichtende voorbeeld van de bovenklasse en een samenhorig gemeenschapsleven met veel muziek, motiverende rituelen en hartverwarmende festivals.

Mao Zedong

Snel voorwaarts nu naar de 20ste eeuw. Weer grijpt een sterke man de macht: Mao Zedong dwingt de eenheid af en handhaaft zijn wetten met de aloude legalistische formule van strenge straffen. Hij maakt de veelgehoorde vergelijking met Qin Shihuang ook in andere opzichten waar: zijn Roodgardisten verbranden tal van boeken en doden talloze lezers en schrijvers; en hij hervormt het schrift, bv. 漢Han wordt vereenvoudigd tot 汉. Tijdens de Culturele Revolutie lanceert hij een campagne tegen Kongzi/Confucius, en laat hij terloops ook zijn in ongenade gevallen vriend Xi Zhongxun naar een bar buitengebied verbannen, waar diens gezin een tijd in een grot woont.

Na Mao’s dood kreeg de kameraad eerherstel en hij werd een vertrouweling van hervormer Deng Xiaoping. Zijn zoon zou de nieuwe Mao worden: Xi Jinping. De jonge snaak gaat scheikunde studeren. Een tijdje verblijft hij in Iowa, waar hij de notie ‘Amerikaanse droom’ ontdekt; de ‘Chinese droom’ zal zijn doel voor de Chinese politiek worden. Dan maakt hij carrière in de Communistische Partij. Hij oogst lof met zijn puike organisatie van de Olympische Spelen in 2008, en dat helpt hem naar de top: in 2012 wordt hij partijleider en in 2013 president van de Volksrepubliek.

De terugkeer van het privé-initiatief

Die is in de 37 jaar sinds Mao’s dood zeer veranderd: minder legalistisch geworden, en confuciaanser. De staat heeft allerlei controles een eindweegs losgelaten. De terugkeer van veelkleurige klederdracht in plaats van het Mao-uniform verzinnebeeldt de terugkeer van het privé-initiatief en de levensbeschouwelijke vrijheid. Een zichtbaar resultaat in de straat is het herstel van de ontheiligde confuciaanse, boeddhistische en daoïstische tempels en een herleving van hun festivals en processies. De antennes voor ‘zachte macht’ wereldwijd worden Confucius-instituten genoemd.

Het boek De China-golf. De opkomst van de beschavingsstaat van Zhang Weiwei (2012) bezegelt het weder omarmen van de Chinese beschavingsgeschiedenis, waarmee het maoïsme juist volledig had willen breken. Wat de mensenrechten betreft: de concentratiekampen leken tot het verleden te behoren, de repressie tegen de democratiebeweging van 1989 maakte spoedig plaats voor een re-integratie van de ‘schuldigen’ in een maatschappij die vrijer werd en nieuwe mogelijkheden bood.

Anders dan in het Westen

China had zichzelf teruggevonden. Het autoritaire bestuur werd zelfs enigermate verdedigbaar. Het had de verdienste, op weliswaar despotische wijze, voorhoedefiguren uit alle lagen van de bevolking naar het parlement te dirigeren, waar dus ook heuse fabrieksarbeiders zitting hebben; anders dan in het Westen. Het maakte de aloude argumenten tegen de democratie klinkend waar: de veel grotere doeltreffendheid, contrasterend met de beuzelachtige EU of de zeer gepolariseerde VS; en de niet-verdeling van de bevolking in elkaar bestrijdende belangengroepen.

De leiding toevertrouwen aan een permanente en onbetwiste voorhoedepartij betekende niet dat men het democratische winstpunt van beraadslaging en terugkoppeling vanuit de maatschappelijke resultaten opgaf, wel dat men het naar een gestroomlijndere omgeving verplaatste.

De slinger zwaait terug

Het is in dat opzicht dat de regeerperiode-Xi teleurstelt. De slinger zwaait terug naar de legalistische pool, het jonge slachtoffer van het maoïsme ontpopt zich tot neo-maoïst. Weinig bekend in het Westen is bijvoorbeeld de hernieuwde campagne tegen de religie, die de jongste jaren opnieuw honderden tempels en boeddhabeelden vernield heeft. Het gaat hier niet om een nationalistische waakzaamheid tegen de Amerikaanse banden met de christelijke kerken of de terroristische met de islam: de eerste getroffenen zijn de inheemse religies.

Maar het mediageniekst zijn natuurlijk de moslims. In de westelijke provincie Xinjiang valt de ideologische campagne tegen religie samen met de nationalistische campagne tegen het separatisme van de Turkse Oeigoer-minderheid. Geen enkele overheid ziet klaar in het islamprobleem, de meeste westerse komen zelfs niet verder dan struisvogelpolitiek en zadelen de volgende generaties ermee op. Aan de Chinese komt de eer toe het probleem onder ogen te zien en maatregelen niet uit te stellen tot het demografisch onbeheersbaar wordt. Maar die maatregelen, met gecensureerde korans, zijn zeer voor kritiek vatbaar.

‘Volkerenmoord’

Zo beschuldigt de VS China van ‘volkerenmoord’: niet een lijfelijke uitroeiing, wel stiekeme sterilisatie van de Oeigoeren. We moeten uiteraard oppassen voor VS-propaganda, de oorlogstrom van Koeweitse couveusebaby’s en Iraakse massavernietigingswapens. Hier is scherpe verificatie nodig. Maar het gerucht speelt alleszins in op de ook elders zichtbare verharding van het Chinese overheidsbeleid. In het oog te houden.

Qin Shihuang

China, tussen repressie en samenhorigheid