De dood van Fethullah Gülen doet de Turkse president opgelucht ademhalen. Recep Tayyip Erdoğan is meer dan tien jaar lang bezeten geweest door de klopjacht op zijn aartsvijand en diens volgelingen.

De officiële breuk tussen Turkije’s grote leider en ‘staatsvijand nummer 1’ kwam er eind 2013. Aanhangers van de prediker Gülen binnen het gerechtelijke apparaat hadden het familieleden en vertrouwelingen van Erdoğan aardig moeilijk gemaakt tijdens onderzoeken naar aanleiding van corruptieschandalen. Kort daarvoor al had Erdoğan zich geërgerd omdat Gülen zijn brutale aanpak van de zogenaamde ‘Gezi-protesten’ in Istanboel, in de zomer van 2013, – protesten van vooral jonge mensen tegen het regime – over de hekel had gehaald. Toen hij zelf enkele jaren later, op 15 juli 2016, ternauwernood een mislukte putsch overleefde, beschuldigde hij Gülen ervan er achter te zitten en ontketende hij een ongeziene klopjacht tegen eenieder die ook maar iets te maken had met de prediker.

Wandelende prediker

Hoe is eigenlijk de vervreemding ingetreden tussen de twee mannen – elk op zijn manier een doortastend leidersfiguur – die zo nauw met elkaar verbonden waren geweest? Hoe is Gülen tot zo een ‘bedreiging’ kunnen opstijgen voor Erdoğan? Hij die op 27 april 1941 in een achtergesteld gebied, de Oost-Anatolische provincie Erzurum, geboren werd en aanvankelijk thuis door zijn moeder onderwezen werd? Als jonge knaap, die onderwijs volgde in een religieuze privéschool, kwam hij al gauw in de ban van de islamgeleerde Said Nursi (1877-1960). Nursi wilde vanuit zijn overtuiging dat moslims de westerlingen spiritueel en intellectueel de loef moesten afsteken, scholen oprichten waarin zowel de islam als de moderne wetenschap onderwezen zouden worden. Gülen behartigde die idee dat de sleutel voor de ontwikkeling van een volk bij het onderwijs zat.

Ook de kemalisten, de aanhangers van de seculiere staatsstichter Mustafa Kemal Atatürk, hechtten de grootst mogelijke waarde aan gedegen onderwijs, maar wilden daarbij de invloed van de religie terugdringen. Niet zo Nursi en Gülen. Deze laatste was als imam actief in staatsdienst van 1959 tot 1981 en trok tegelijk als een ‘wandelende prediker’ door Turkije om zijn boodschap van een ‘verlichte’, voor de wetenschap openstaande islam en een calvinistisch aandoende arbeidsethiek te onderrichten. Zijn aanhang begon meer en meer te groeien.

Gevaar voor de seculiere orde

Zijn grote tijd kwam toen de neoliberale premier Özal Turgut, na de putsch van 1980 en het kortstondige militaire bewind, op een ondernemingsvriendelijk klimaat in Turkije inzette. Met zijn beweging ‘Hizmet’, letterlijk ‘Dienst’, richtte Gülen privéscholen op en bouwde hij een mediaconcern uit, vanaf eind jaren ’90 ook buiten Turkije. Gülen beschikte met miljoenen aanhangers en sympathisanten over veel geld en macht en dat wekte het wantrouwen van het establishment op.

In 1999 dook er een – volgens hem – gemanipuleerde video op waarin hij zijn aanhangers zou oproepen om binnen te dringen in de ‘aders van het systeem’ tot ‘jullie de machtscentra bereikt hebben’. ‘Vorming, dialoog en media’ vormden volgens de Duitse journalist Rainer Hermann (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 12 februari 2009) voor Gülen een eenheid en tussen religie en moderne maatschappij ontstond zo een verwevenheid. Alles echter wat het puur theologische oversteeg, maakte de islam, zoals Gülen die opvatte, tot een gevaar voor de seculiere orde. De heviger wordende wrijving tussen kemalisten en gülenisten deed Gülen in 1999 besluiten zijn toevlucht in Pennsylvania (Amerika) te zoeken.

‘Groeten naar overzee’

Als kersverse regeringsleider ging Erdoğan vanaf 2003 aan de slag om de macht van het kemalistische establishment te breken. Het was op de afgestudeerden van de Gülen-scholen dat hij een beroep deed om de van kemalisten gezuiverde posities in justitie, politie en ambtenarenapparaat over te nemen. Het gülenistische netwerk zorgde voor de consolidering van de macht van de AKP, de partij van Erdoğan.

Op 12 september 2010 – symbolisch genoeg op de 30ste verjaardag van de militaire putsch – organiseerde Erdoğan een succesvol referendum over grondwetsamendementen die een groter ingrijpen van de regering in het gerechtelijk apparaat moesten mogelijk maken. Tijdens zijn dankrede stuurde hij ‘groeten naar overzee’. De toehoorders wisten maar al te goed dat die dank voor Fethullah Gülen gold. Kort daarop pakten Gülen-getrouwe rechters kemalistische legerofficieren op beschuldiging van samenzwering tegen de regering aan in de zogeheten Ergenekon- en Bayloz-processen.

‘Vlees van het eigen vlees’

Eens alle machtsbastions in handen van de AKP waren, verschenen er barsten in het gemeenschappelijke front van Erdoğan en Gülen. De Hizmet-beweging vormde immers met haar parallelle structuren in media en onderwijs voor Erdoğan de enige geduchte concurrent, het enige religieus-conservatieve alternatief binnen het islamitische blok. Niets is voor een politicus gevaarlijker dan ‘het vlees van het eigen vlees’.

Na het voornoemde optreden van gülenistische rechters in 2013 sloeg Erdoğan terug door begin januari 2014 de vroegere processen tegen legerofficieren te laten overdoen. Zo hoopte hij op meer ‘goodwill’ van de militairen die het moeilijk hadden in de ‘nieuwe tijd’. De vrienden van gisteren (de gülenistische rechters) werden vijanden, de vijanden van het moment (de officieren) zouden zo weer vrienden moeten worden. In de praktijk zouden ze zich plooien naar Erdoğan. Ook Erdoğan en Gülen waren zo van vriend tot vijand van elkaar geworden.

‘Sociale dood’

Gülen sprak een onheilspellende vloek uit over Erdoğan; die reageerde dan weer door op 4 maart 2016 de krant Zaman, een orgaan van de Hizmet-beweging, onder staatstoezicht te stellen. Na de mislukte putsch van 15 juli 2016, verbood de AKP-regering de krant, net zoals ze het hele Gülen-netwerk – in haar terminologie ‘Fetö’, de ‘terrorristische organisatie van Fethulla Gülen’- zou ontmantelen door een meedogenloze vervolging van ieder individu dat van gülenistische sympathieën kon verdacht worden. Vele honderdduizenden verloren hun baan en/of belandden in de gevangenis; de ‘sociale dood’ stierven ze allemaal.

Met het fysieke verdwijnen van Gülen is er niets meer dat de Gülen-beweging in Turkije nog opnieuw kan doen rechtkrabbelen. De bittere machtsstrijd tussen Erdoğan en Gülen is nu ook symbolisch beëindigd. Alleen in het buitenland zijn er nog gülenistische organisaties die de erfenis van hun geestelijke vader verderzetten.

Rainer Hermann

Fethullah Gülen: van grote vriend tot aartsvijand van Erdoğan