Ondanks het charmeoffensief van kroonprins Mohammed bin Salman om Saudi-Arabië te moderniseren en het oerconservatieve imago van het oliekoninkrijk enigszins op te poetsen, ging een recente Twittercampagne van Saudische vrouwenrechtenactivisten tegen de mannelijke voogdij binnen de kortste keren viraal. Nochtans werd het voogdijsysteem al enkele keren bijgestuurd en zelfs ten dele afgeschaft. In praktijk blijken de patriarchale en streng religieuze reflexen moeilijk uit te roeien.

Nieuwe wind

Met de benoeming in 2017 tot kroonprins van de toen 30-jarige Mohammed bin Salman leek er een nieuwe wind door het koninkrijk te zullen waaien. Het land lag al langer onder vuur voor zijn strikte shariaregels en de ongelijke behandeling van mannen en vrouwen. Waardoor Saudi-Arabië lange tijd gold als één van de meest gender-gesegregeerde maatschappijen ter wereld.

Het mannelijke voogdijsysteem, ook wel Mahram genoemd, is een systeem gebaseerd op sociale omgangsvormen en de eisen van religieuze conservatieven. Het reduceert er vrouwen juridisch gezien tot minderjarigen die niet in staat worden geacht voor zichzelf zorgen of rationele beslissingen te nemen.

‘Moderne’ hervormer

Om economisch minder afhankelijk te worden van olie, buitenlandse investeerders te lokken en een toeristenstroom op gang te trekken – Salman mikt tegen 2030 op duizenden extra hotelkamers, tientallen amusementsattracties en zo’n 10 miljoen bezoekers – presenteert de kroonprins zich de laatste jaren graag als een hervormer die het land op een moderne leest wil schoeien.

Pogingen daartoe ondernam hij onder meer in 2017. Denk aan het aankondigen van een koninklijk besluit dat volwassen vrouwen in de toekomst niet langer onder voogdij van een man zou plaatsen. Een jaar later liet hij vrouwen ook toe in bioscopen en in stadions bij voetbalwedstrijden. Tegelijk blijft hij hard optreden tegen activisten die opkomen voor de gelijke rechten voor vrouwen.

Trieste reputatie

Daarnaast droeg Saudi-Arabië jarenlang de trieste reputatie het enige land te zijn ter wereld met een strikt autorijverbod voor vrouwen. Ondanks de vele bedreigingen en intimidaties kropen sommige vrouwen vanaf 1990 toch achter het stuur. Ze werden tegengehouden door de politie, gearresteerd, geschorst op het werk en zelfs geslagen.

In 2011 lanceerde een protestgroep de landelijke campagne Women2Drive, die al snel trending zou worden op Facebook. Vrouwen lieten zich al rijdend filmen, plaatsten de video’s van hun protestacties online en deelden hun persoonlijke ervaringen. Wereldwijd werd opgeroepen de hashtag te gebruiken om de moedige strijdsters een hart onder de riem te steken.

Uiteindelijk wierpen de acties vruchten af. In september 2017 kondigde koning Salman de opheffing van het rijverbod aan. Pittig detail: als argument pro autorijden werd aangevoerd dat vrouwen in de tijd van de profeet Mohammed wél op kamelen mochten rijden…

Helaas smaakte de overwinning ook wrang. Sommige activisten die jarenlang hadden gestreden voor het recht op het stuur werden desondanks in de boeien geslagen. Een aantal onder hen werd vrijgelaten in afwachting van een proces, anderen zitten op dit moment nog steeds achter de tralies.

Moeizame strijd

Ondanks de immer dreigende repressie en de schijn van enkele verworven vrijheden, richtten de Saudische vrouwenactivisten het vizier al snel op die andere perfide inbreuk op de rechten van de Saudische vrouw: het systeem van de mannelijke voogdij. Dat geeft mannen – echtgenoten, broers, vaders, zonen – het recht om boven de hoofden van vrouwen heen beslissingen te nemen over onderwijs, gezondheid en werk. De gevolgen reiken mijlenver.

Om te studeren, te huwen, een bankrekening te openen, te reizen, toegang te krijgen tot gezondheidszorg zijn vrouwen verplicht zich altijd te laten vergezellen door een mannelijk familielid of diens toestemming te vragen. Een hoogzwangere vrouw die hulp zocht in het hospitaal, werd beschuldigd van overspel omdat ze zonder echtgenoot kwam opdagen.

Ook huiselijk geweld tiert welig. Het systeem reduceert vrouwen tot een meubelstuk, waardoor fysieke of verbale terreur zo goed als onzichtbaar blijft binnen de vier muren waartoe vrouwen veroordeeld zijn. Pas in 2004 kreeg familiale agressie een gezicht toen een populaire televisiepresentator, Rania al-Baz, door haar echtgenoot zwaar toegetakeld werd. Volgens al-Baz had haar man haar geslagen nadat ze de telefoon opnam zonder zijn toestemming.

Eind aan bevoogding

Na een striemend rapport van Human Right Watch in 2008, startte een groep vrouwen die al langer streed tegen het systeem een prominente beweging onder de hashtag #Iammyownguardian. In 2013 werd voor het eerst een wet goedgekeurd die huiselijk geweld strafbaar stelt. Ruim 15.000 mensen vrouwen richtten in 2016 een petitie aan koning Salman, om een eind te maken aan de bevoogding.

Ook de Verenigde Naties (VN) stuurden aan om werk te maken van de afschaffing. Dat zeker nadat Saudi-Arabië toegelaten werd tot de Vrouwencommissie van de VN. Onder impuls van de kroonprins kondigde koning Salman in 2017 aan dat de mannelijke voogdij binnen de 3 maanden zou worden weggewerkt ‘indien die niet in strijd was met de Islamitische wetgeving’.

Als klap op de vuurpijl verschenen twee jaar later nieuwe wetten die vrouwen onder meer het recht gaven om te scheiden, de voogdij op te eisen over minderjarige kinderen en naar het buitenland te reizen zonder mannelijke toestemming.

Alle hervormingen ten spijt blijft de vraag hoe deze herwonnen vrijheden in de praktijk toegepast en gehandhaafd worden. Aan de VN gaven Saoediërs al toe dat internationale afspraken weinig tot geen gewicht hebben in landelijke rechtbanken. Daarnaast geven moeilijk te veranderen conservatieve tradities en eeuwenoude patriarchale structuren mannen nog steeds veel controle over vrouwen.

Gevangen in eigen huis

Het noopte vrouwen om recent een nieuwe noodkreet de wereld in te sturen. Onder de hashtag #HomeDetainees stellen ze de verstikkende huisdetentie aan de kaak van ‘vrouwen die thuis wegkwijnen’. En dat op een plek die zowel een ‘vrouwengraf als een mannenparadijs’ is. Vooral voor weduwen en gescheiden vrouwen is het systeem wreed en vernederend. ‘Mijn eigen zoon, degene die ik heb gebaard en grootgebracht, is mijn voogd’, vertelt een 62-jarige Saoedische vrouw.

Het breekt vele jonge levens in de knop. ‘Mijn gevangenis verstikt mijn passies en ambities. Het maakt me depressief en obsessief, kwelt me met duizenden psychologische aandoeningen’, schrijft een vrouw. ‘Mijn vermogen om met mensen te communiceren is vernietigd, waardoor ik eruitzie alsof ik negentig ben. Mijn jeugd en leven gaan voorbij terwijl ik tussen vier muren opgesloten zit’, vertelt een andere getuige.

Verschillende tweets wijzen de staat met de vinger over het ondersteunen van de patriarchale status-quo: ‘Zelfs als je zelfstandig woont, sta je nog steeds onder het toeziend oog van de mannen op straat, de huiseigenaars, de overheid.’

Het mag duidelijk zijn dat de Saudische vrouwen nog een lange weg te gaan hebben. Kleine stappen werden gezet, grote blijven voorlopig achterwege. Zolang de repressie aanhoudt en vrouwen niet op sleutelposities in de rechterlijke en politieke macht belanden, blijft het voor hen wel heel moeilijk om de aanhoudende discriminatie te blijven bevechten.

Rania al-Baz

Mannelijke voogdij in Saudi-Arabië opnieuw voorwerp van Twittercampagne