Bad news does not always travel fast. In dezelfde week waarin de kranten schreven over het overlijden van jazzpianist Chick Corea, overleed ook J. Hillis Miller. Onze kranten zwegen, zoals zo vaak. Er was corona, natuurlijk, en ook Klaasje. En dus was er geen plaats voor J. Hillis Miller. J. Hillis wie? Inderdaad.

Sympathieke literatuurwetenschapper

En toch? Een klein berichtje had wel gemogen. Ik had die vijfenzeventig woorden met plezier en gratis en voor niets afgeleverd. En ik zou er de foto bijzetten die op Millers Wikipedia-pagina staat. De minzaam lachende opa, met zijn grote bril (vandaag weer hip!), in geruit hemd en met bretellen. Sympathieke man, zie je meteen. Een vriend voor het leven van wie hem kende. Alleen al die foto doet lezen.

Hillis Miller was een Amerikaans literatuurwetenschapper. Een van de echt groten in zijn vakgebied, zoals Chick Corea dat in het zijne was. Hij heeft mij leren lezen, écht lezen. In het laatste jaar van mijn opleiding Germaanse. Ik ben hem daar zeer dankbaar voor. (‘Is dat niet een beetje laat, meneer Pieters? Drie jaar naar de universiteit en nog niet kunnen lezen?’ Ik weet het, meneer de juge.)

Deconstructie

Samen met een aantal anderen ontwikkelde Miller eind jaren 70 een manier van lezen die ze ‘deconstructie’ noemden, naar een term die ze leenden bij de Franse filosoof Derrida, met wie Miller bevriend was. Ik weet het, in bepaalde kringen is deconstructie een woord dat steevast met het nodige gemeesmuil komt.

Nochtans is deconstructie niets om lacherig, meewarig of moeilijk over te doen. Niet iedereen is het erover eens, maar deconstructie is gewoon lezen, goed lezen, met veel aandacht voor wat er staat, maar vanuit het besef dat wat er staat door anderen op een andere manier kan worden gelezen, met au fond evenveel recht en reden.

Van Derrida leerde Miller dat woorden en teksten geen vaste betekenis in zich dragen. Of beter: dat ze verschillende en vaak tegengestelde betekenissen in zich dragen. En dat we dus moeten beseffen dat wanneer we gaan voor die ene (en dus tegen die andere) betekenis, we onvermijdelijk een keuze maken.

Mensen die de deconstructie verkeerd begrijpen, zeggen wel eens dat de leesmethode door en door relativistisch is: anything goes. Als teksten niet echt iets betekenen, dan kunnen ze evengoed van alles betekenen, toch? In de ogen van Miller is dat een foute conclusie: wie zoals hij deconstrueert, verplicht zichzelf goed na te denken en bij de les te blijven. Lezen wat er staat, en tegelijk beseffen dat er altijd ook nog iets anders staat. Goed lezen is een ethische verplichting voor Miller: kiezen, weloverwogen en afgewogen.

Lezen vergt scepsis

Wie leest zoals Miller is met andere woorden nooit absoluut overtuigd van het eigen gelijk. ‘Ik stel vast dat’ is een zinnetje dat politici, experts of gewone Twitteraars in de mond bestorven ligt. Maar Miller zou het nooit gebruiken, omdat het in wezen hol is. Dat jij iets vaststelt betekent op zich niets, zeker niet als die ‘vaststelling’ eigenlijk wil zeggen: ‘het is zoals ik het zie’, ‘dat ziet toch iedereen die een beetje ogen in zijn kop heeft’.

Miller is een van die mensen (het ras is met uitsterven bedreigd) die vinden dat lezen een vastgehouden vorm van scepsis vraagt, ook voor het eigen standpunt. Tekenend voor zijn houding is het laatste grote boek dat ik van hem las: het samen met de Indische literatuurwetenschapper Ranjan Ghosh geschreven Thinking Literature Across Continents (2016). Eigenlijk is het boek een dialoog tussen een vanuit de westerse traditie gevormde lezer (Miller) en een onderzoeker die diezelfde traditie goed kent, maar ook concepten en teksten gebruikt die uit een andere traditie komen, uit het Oosten meer bepaald, uit India, maar ook uit China.

Miller schrijft dat boek aan de vooravond van zijn negentigste verjaardag (hij is geboren in 1928). Maar zelfs op die leeftijd blijft hij een enthousiaste leerling die blij is dat nieuwe perspectieven zijn blik verruimen en verscherpen. Tegelijk bevestigen die nieuwe perspectieven zijn levenslange overtuiging: een mens moet blijven lezen. En dat lezen moet blijven gebeuren met aandacht, niet overhaast, in de zekerheid dat er altijd iets nieuws te ontdekken valt. We kunnen maar stoppen met lezen als we dood zijn. (Gelukkig hebben we zijn vele boeken nog. En gelukkig gaan al die boeken nooit dood.)

Ranjan Ghosh

Goed lezen is een ethische verplichting, vond J. Hillis Miller