Bij aardrijkskunde werd ooit uitgelegd dat Nederland verschilde van landen als Engeland en Frankrijk. Die landen hadden een ‘waterhoofd’: alles was geconcentreerd in de hoofdstad. Daar zat de regering, daar zaten de grote bedrijven, daar zat de tv enz. Nederland was anders. Amsterdam is de hoofdstad. Rotterdam is de havenstad. De regering zit in Den Haag. Het hoofdkantoor van de Nederlandse spoorwegen zat in Utrecht. Bij ons was het gespreid.

Randstad

Terugblikkend kan een tegenwerping worden ingebracht. Verbind de vier steden met een lijn en je krijgt de randstad, de grootstedelijke regio in het westen van Nederland. De tegenstelling tussen randstad en ‘provincie’ lijkt soms net zo groot en onoverkomelijk als die tussen hoofdstad en rest van het land in andere landen. Ook al wonen zes keer zoveel Nederlanders buiten de vier grote steden.

Van de vier krijgt Utrecht de minste aandacht. Het is de kleinste stad. Het is hoofdstad van de gelijknamige provincie, die echter weinig steden heeft. Het is hoofdzakelijk een studentenstad.

Rotterdam en Den Haag krijgen in de media minder aandacht dan Amsterdam. Opvallend, want alle drie kampen met de gebruikelijke grootstedelijke problemen. Rotterdam was in 2002 de stad waar Pim Fortuyn als lijsttrekker bij de gemeenteraadsverkiezingen Leefbaar Rotterdam de grootste maakte. Het einde van acht jaar paarse kabinetten en het begin van de ‘kloof tussen burger en politiek’. Het leidde niet tot blijvende aandacht voor de Maasstad.

‘Mokum’

Waarom Amsterdam zoveel aandacht krijgt? Heel eenvoudig: de meeste landelijke kranten zijn daar gevestigd. Net als de opiniebladen: Elsevier, HP/DeTijd, Vrij Nederland (VN) en (de naam zegt het al) De Groene Amsterdammer. Radio en tv waren gevestigd in Hilversum, een kleinere plaats op 25 minuten rijden van de stad. De eerste commerciële tv-zender, RTL4, vestigde zich nog in Hilversum. Halverwege de jaren negentig koos een nieuw opgerichte zender, SBS6, voor Amsterdam.

SBS wilde buiten Hilversum zitten. Of het aanbod werkelijk gevarieerder werd? Heel wat tv-presentatoren, – makers en acteurs woonden al in Amsterdam. RTL ging ook een deel van de programma’s daar opnemen. Gevolgd door de publieke omroep. Het programma De Wereld Draait Door (2005-2020) werd hier opgenomen, net als duidingsprogramma Buitenhof tijdens het grootste deel van zijn bestaan. Het merendeel van de Nederlandse fictiereeksen speelt in ‘Mokum’.

Grachtengordel

Deze concentratie van media zou minder uitmaken, als Amsterdam een dwarsdoorsnede vormde van de Nederlandse bevolking. Dit is niet het geval. De ‘volkse’ Amsterdammers hebben in de jaren zeventig en tachtig de stad grotendeels verlaten, net als de lagere middenklasse. Zij weken uit naar plaatsen met veel nieuwbouw, zoals Purmerend, Heerhugowaard en de nieuwe stad Almere. Wat rest zijn yuppen, allochtonen, studenten, kunstenaars en dus de mediamensen.

Wanneer in Nederland gesproken wordt van ‘de grachtengordel’, wordt niet zozeer verwezen naar de fysieke grachten in het historische centrum van Amsterdam, maar naar de sociologische samenstelling. Hoogopgeleiden met een bovenmodaal inkomen. Ze stemmen doorgaans GroenLinks, D66 (linksliberaal) of PvdA (sociaaldemocratisch). Ze lezen kranten als De Volkskrant, NRC Handelsblad en stadkrant Het Parool. Ze zijn lid van de publieke omroepen BNNVARA of VPRO, abonnee van weekbladen VN of De Groene en/of de digitale krant De Correspondent. Ze hebben belangstelling voor cultuur en bezoeken debatcentra als De Rode Hoed en de Balie.

Blank en hoogopgeleid

U voelt zeker aan wat zij vinden van de opkomst van Pim Fortuyn in 2002 en later Geert Wilders? Ze waren overigens evenmin te spreken over VVD-leiders Hans Wiegel en Frits Bolkestein en over CDA-leider en –premier Jan Peter Balkenende. Die laatste was te ‘provinciaal’. En ook nog eens – oh gruwel – gelovig!

U kunt zelf bedenken wat de grachtengordel vindt van Zwarte Piet, het slavernijverleden, institutioneel racisme, #Metoo, gendergelijkheid enz. Bij sommige van deze thema’s moet opgemerkt worden dat de grachtengordel overwegend blank… pardon, wit is, hoogopgeleid en vrij van geldzorgen. Inderdaad, net als de bourgeois bohemiens in Parijs. Het is makkelijk voor diversiteit te zijn, als je zelf in een homogene omgeving woont.

Niet representatief

Nederland is meer dan de Randstad. We hebben het noorden (Friesland, Groningen, Drenthe), het oosten (Gelderland, Overijssel) en het zuiden (Noord-Brabant, Limburg). Het zuiden was katholiek, Zeeland protestants.

De Randstad is niet synoniem voor het westen. Noord-Holland ten noorden van de lijn Haarlem-Amsterdam is landelijker. De polder. Een grachtengordeldier kijkt neer op de ‘boeren’ uit de ‘provincie’. Tussen de vier grote steden bevinden zich kleine plaatsen en dorpen. En Amsterdam verschilt op veel punten van Den Haag en Rotterdam. Den Haag is van oudsher sjiek. Rotterdam is ‘niet lullen, maar poetsen’. Het weerhoudt Amsterdammers er niet van om alles buiten de gemeentegrens af te doen als ‘provincie’.

Eenvormiger

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 werd Leefbaar Rotterdam grootste partij. Dat jaar werd de plaatselijke lijst van ex-PVV-politicus Richard de Mos met acht zetels de grootste partij in Den Haag. In Amsterdam bleef Forum voor Democratie (FvD) steken op drie zetels (lijstrekker Annabel Nanninga en een collega zijn meegegaan met afscheiding JA21).

Indien de Nederlandse media de afgelopen twintig jaar eenvormiger zijn geworden, dan ligt dat niet aan DPG en Mediahuis, die alle kranten hebben overgenomen. De tv-zenders bestonden een kwart eeuw uit de publieke omroep, RTL (4 tot en met 8) en de SBS-groep (SBS6, Net5, Veronica). Bij alle drie woont een onevenredig groot aantal medewerkers in de regio Amsterdam. Wat dat betreft maakt het weinig uit dat RTL en SBS willen samengaan.

In 2012 verhuisde NRC Handelsblad van Rotterdam naar het centrum van Amsterdam, naar een pand aan het Rokin. Het Algemeen Dagblad is de enige landelijke titel die nog buiten Amsterdam zit. Voor zolang het duurt. Amsterdam wijkt op veel punten af van de rest van Nederland. Waarom concentreren de media zich daar dan zo eenzijdig op? Waarschijnlijk omdat veel mediamensen daar wonen.

Republiek Amsterdam

Bij gelegenheid ziet de stad zichzelf als anarchistisch. Dan meent het stadsbestuur dat landelijke wetgeving niet voor Amsterdam geldt. Totdat ministers wijzen op de subsidies die Amsterdam van het rijk krijgt.

In 2017 stelde een Amsterdamse politica dat indien Wilders premier werd, Amsterdam een onafhankelijke republiek moest worden. Kon dat überhaupt staatsrechtelijk? Parlementaire verslaggevers wendden zich tot de staatsrechtelijke vraagbaak: de kamers van de Staatkundig Gereformeerde Partij. Daarvan antwoordde een medewerker gevat: ‘Als Amsterdam een republiek wordt, is de rest van Nederland beter af!’

Maar goed, als ze écht onafhankelijkheid willen…

Richard de Mos

Alomtegenwoordig Amsterdam