Ook al gaat Stalins stad aan de Wolga tegenwoordig door het leven onder een andere naam, toch blijft hij bekend om zijn verbitterde gevechten tussen Duitse en Russische soldaten om iedere meter grond.

De Nederlandse politierechercheur Rob Janssen ging samen met Bob Latten, auteur van een aantal werken over de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van teruggevonden helmen en brieven op zoek naar de persoonlijke drama’s in Stalingrad.

Het resultaat van hun jarenlange zoektocht, Cold case Stalingrad, verscheen zopas bij de Nederlandse uitgeverij Aspekt. Luc Pauwels sprak met de auteurs.[i]

Heren, wat was precies de Slag om Stalingrad? Hoe lang heeft hij geduurd?

Tijdens de zomercampagne van 1942 gaf Hitler het Duitse Zesde Leger, toen 270.000 man sterk, opdracht om Stalingrad te veroveren. Stalingrad was om twee redenen interessant voor Hitler. Ten eerste was de stad een belangrijk transportknooppunt en industrieel centrum voor het zuiden van de Sovjet-Unie, dat bij verovering van grote dienst zou kunnen zijn voor de Duitsers.

Een tweede belangrijke overweging om Stalingrad in te nemen was de prestigestrijd tussen hemzelf en Stalin. Het verlies van ‘de stad van Stalin’ zou een enorme dreun betekenen voor het moreel van de Sovjets en een grote overwinning voor de nazi’s.

De Slag om Stalingrad ontbrandde half juli 1942 na talrijke aanvallen van Duitse Stuka-bommenwerpers. De bombardementen leidden tot een groot aantal burgerslachtoffers en eind augustus 1942 was Stalingrad veranderd in een grote puinhoop.

De ruïnes van de stad werden het toneel van felle straatgevechten tussen de Wehrmacht en het Rode Leger. De Blitzkrieg-tactiek waarmee de Duitsers eerder in de oorlog zoveel succes hadden behaald, waren niet geschikt voor de straten van Stalingrad. In plaats van een perfecte samenwerking tussen infanterie, tanks, Luftwaffe en artillerie werd de stad het toneel van zware huis-aan-huisgevechten tussen Duitse en Sovjetsoldaten.

Eind oktober 1942 hadden de Duitsers negentig procent van de stad – die zich in een dunt lint op de westelijke oever van de Wolga over tientallen kilometers uitstrekt – in handen. De verdedigers waren teruggedreven tot twee kleine zones op de westelijke oever. De winter bracht echter verlichting voor de Sovjets. De Duitsers waren niet voorbereid op de barre omstandigheden en het Rode Leger had op de oostoever grote hoeveelheden versterkingen en artillerie verzameld.

Op 19 november 1942 begon het Rode Leger van generaal Georgi Zjoekov aan Operatie Uranus, waarbij het de Wolga overstak, dwars door de slecht verdedigde Duitse flanken heen brak en het Zesde Leger in de stad omsingelde. Door de omsingeling raakten ongeveer 265.000 Duitse soldaten, en hun Italiaanse en Roemeense bondgenoten, van de buitenwereld afgesloten.

De omstandigheden in de Kessel (ketel, zoals de Duitsers een omsingeld gebied noemden) verslechterden snel omdat de Duitse luchtmacht niet in staat was zo’n enorme troepenmacht te bevoorraden.

Hoeveel slachtoffers heeft Stalingrad gekost?

In december 1942 en januari 1943 verkleinden de Sovjets het omsingelde gebied beetje bij beetje en kwamen tienduizenden Duitse soldaten om het leven door het oorlogsgeweld, honger, uitputting en onderkoeling. Op 31 januari 1943 zag de Duitse bevelhebber, (net gepromoveerde) veldmaarschalk Friedrich Paulus, zich genoodzaakt zich over te geven, na zes en een halve maand verbeten strijd.

Op 1,7 miljoen Sovjetmilitairen en 850.000 Duitsers kwamen respectievelijk ongeveer 750.000 en 740.000 man om het leven.

Jullie vonden de helm van Hermann Westphal terug. Wat is zo merkwaardig aan deze man?

Het verhaal van Hermann Westphal is heel bijzonder. Hij was een hospitaalsoldaat die zijn uiterste best deed om zijn gewonde kameraden te evacueren uit een dorp terwijl dat volop werd aangevallen door de Sovjets. Er sneuvelde slechts één soldaat en dat was Westphal zelf. Hij was voor de oorlog in het dagelijks leven kapper en die activiteit heeft hij kennelijk voortgezet als soldaat tijdens de veldtocht in de Sovjet-Unie.

Zijn naar Duitsland teruggestuurde nalatenschap bestond vooral uit kappersspullen. Westphal had een zoon die zijn vader nooit heeft gekend. Uiteindelijk heeft deze Hermanns helm gekregen.

Josef Kopp overleefde Stalingrad, maar verloor zijn drie zonen?

De familiegeschiedenis van de Kopps is met recht dramatisch te noemen. De landbouwer Jozef Kopp was bepaald geen nazi. Onder de Amerikaanse bezettingsmacht werd hij zelfs aangesteld als burgemeester. Maar het lot was hem niet bepaald gunstig gezind geweest.

In 1938 verloor hij zijn oudste zoon die als militair tijdens het wachtlopen longontsteking had opgelopen. Vervolgens verloor hij in 1943 zijn tweede zoon die sneuvelde in de hel van Stalingrad. Kort daarop overleed nog ‘ns zijn vrouw.

In 1948 hertrouwde hij. Uit dit huwelijk kwam opnieuw een zoon voort. Maar ook deze zoon was geen lang leven beschoren. Tijdens weekendverlof in zijn militaire diensttijd (1967) verongelukte hij. Een gruwelijk lot, drie zoons allen tijdens hun diensttijd gestorven. Dramatischer kan een familiegeschiedenis amper zijn.

Wat was het lot van de gevangengenomen Duitse soldaten?

Bij Stalingrad werden 110.000 soldaten krijgsgevangen genomen, waarvan 95.000 Duitsers. Die zijn grotendeels gestorven op weg naar of in het gevangenenkamp. Slechts zo’n 6.000 werden uiteindelijk vrijgelaten, vaak pas tien jaar later.

Het is geweten dat er Italianen en Roemenen meevochten aan Duitse zijde, maar hoe kwam een Fin in Stalingrad terecht?

De Finse regering rekruteerde begin 1941 vrijwilligers voor de Waffen-SS met een contract van twee jaar. De Finnen wilden graag de Duitsers steunen in hun strijd tegen de Sovjet-Unie, omdat ze kort voor de Tweede Wereldoorlog zelf nog een oorlog hadden uitgevochten met Moskou. Eind 1941 bestond het Finse Vrijwilligersbataljon van de Waffen-SS uit ongeveer 1.400 man. De eenheid werd begin januari 1942 naar het front gestuurd als onderdeel van de SS-divisie Wiking.

Het bataljon nam deel aan de Slag om de Kaukasus medio 1942. De eenheid werd halverwege 1943 ontbonden omdat de tweejarige verbintenis van de vrijwilligers was verstreken en de Finse regering niet bereid was tot verlenging.

Wat vertelt ons de helm van Johann Bredenkamp?

De verschrikkingen van de oorlog vallen onmiskenbaar aan de helm van Unteroffizier Bredenkamp af te lezen. Granaatscherven hebben het staal op verschillende plaatsen opengespleten. Aan de linkerzijde is een klein, rond gat te zien, kennelijk van een kogel.

De helm is in het heetst van de strijd geweest. De heuvel waar de helm werd gevonden, was bezaaid met staartstukken van Russische mortiergranaten. Het moet daar in 1943 een ware hel zijn geweest…

Was generaal-veldmaarschalk Paulus een verrader?

Hitler had tegen iedere militaire logica in Paulus bevolen in Stalingrad te blijven nadat het Zesde Leger was omsingeld. De bevoorrading door de lucht verliep echter uitermate slecht. Toen de situatie echt kritiek werd, had het Zesde Leger simpelweg niet meer de kracht om uit te breken. Alleen een bevrijding van buitenaf kon het nog redden. Dat is ook geprobeerd, maar de Sovjets waren tegen dan zo sterk dat het niet haalbaar bleek.

Als Paulus tegen Hitlers zin in een eerder stadium een uitbraak had ondernomen, zou hem dat waarschijnlijk de kop hebben gekost wegens verraad. Hitler had graag gezien dat Paulus zelfmoord had gepleegd in plaats van zich over te geven…

Paulus (1890-1957) hield tijdens zijn krijgsgevangenschap radiotoespraken om Duitse soldaten tot overgave aan te zetten. Meteen zagen de Duitsers hem als landverrader. Tijdens de processen van Nürnberg trad hij op als kroongetuige voor de Sovjets. Hij vestigde zich in het Sovjet-bezettingszone van Duitsland, de latere DDR. Door de nazi’s werd Paulus zeker gezien als een verrader.

Deze en vele andere interessante persoonlijke verhalen kan u zelf ontdekken in Cold Case Stalingrad, verkrijgbaar in de Doorbraak-boekenwinkel.

[i] Omdat de auteurs dit zo wensten, werden hun antwoorden gezamenlijk genoteerd en wordt er geen onderscheid gemaakt in het interview in wie wat zegt.

Rob Janssen

De hel van Stalingrad

Vogelaar aan het Oostfront