Opvallend: twee vrouwen symboliseren het Franse nationalisme. Enerzijds is er Marianne, die de triomf van de Franse republiek, vrijheid, gelijkheid broederschap (of de dood) uitbeeldt. Marianne: aanwezig in alle Franse gemeentehuizen, drager van de rode Frygische muts die haar jakobijnse oorsprong verraadt. En anderzijds is er Jeanne d’Arc, heldin en martelares, die de redding van het land in gevaar voorstelt. Jeanne als symbool van de eenheid van de natie en de strijd voor het verloren grondgebied.

Dat Marianne niet voor een historische figuur staat is helder. Maar met Jeanne d’Arc is dat anders. De historische Jeanne d’Arc heeft namelijk bestaan. En toch: waar haar Geschiedenis eindigt, daar begint de mythe. Wil de ware Jeanne nu opstaan?

Schimmels op oude kaas

Volgens onze hedendaagse historici is de geschiedenis van Vlaanderen grotendeels een mythe. Van deze helden van het Vlaams deconstructivisme verneem je dat Jan Breydel in 1302 vooral in Kortrijk aanwezig was — als hij daar al aanwezig was — als leverancier van vleeswaren en niet als strijder. Maar het gras is niet groener aan de andere kant van de heuvel. De zogenaamde Vlaamse mythes verdwijnen namelijk in het niet tegenover de mythes van de Franse geschiedenis. Tot deze mythes behoort het verhaal van Jeanne d’Arc, na de hersenspoeling van het negentiende-eeuwse Franse nationalisme.

De Jeanne van de geschiedenis

Het officiële verhaal van de historische Jeanne is bekend. Als jonge, maagdelijke herderin hoorde ze stemmen die haar dicteerden Frankrijk te redden. Het Franse Koninkrijk was toen verwikkeld in de honderdjarige oorlog tegen de Engelsen. Ze dienden met goddelijke hulp uit Frankrijk te worden verjaagd. Jeanne werd rond 1412 geboren uit een landbouwersfamilie in het Lotharingse Domrémy. Het dorpje ligt aan de Maas. Het gebied was een mark tussen het Frans koninkrijk en het Rijk.

Opvallend: inwoners van het dorp behoorden tot het kamp van de ‘Armagnacs’. Dat was juist de partij die, in het begin van de vijftiende eeuw, tegen de Bourgondiërs streed na de moord op de hertog van Orléans door handlangers van hertog Jan zonder Vrees. Jeanne drong aan bij de Franse troonpretendent Karel VII]] en kreeg een troepenmacht. In 1429 kon ze met deze soldaten het beleg van de stad Orléans helpen doorbreken. Twee maanden later begeleidde ze Karel VII naar Reims voor zijn kroningceremonie als koning.

brandstapel

Maar daarna was haar ster snel tanende. Ze mislukte in haar koppige poging Parijs in te nemen. Een Picardische boogschutter nam haar uit het Bourgondische kamp gevangen en leverde haar over aan de Engelsen. Haar terdoodveroordeling volgde na een geruchtmakend proces, waar beschuldiging van hekserij aan te pas kwam. Jeanne werd, nota bene, niet door Engelse maar door Franse rechters veroordeeld. Ze eindigde op de brandstapel in Rouen, op 30 mei 1431.

Goddelijke stemmen

Als ik hoor van helden begeleid door goddelijke stemmen, dan wordt mijn werkhypothese: aan dit verhaal zit een geurtje. Het begint al met de afkomst van Jeanne d’Arc zelf. Hoe kon een niet-adellijke jonge vrouw als een volleerd ridder ten strijde trekken? Waar had ze paardrijden, gevechtstechnieken, oorlogsstrategie geleerd? In die tijd waren dat toch privileges van de adel? Hoe kon iemand al deze vaardigheden op zeventienjarige leeftijd beheersen als zij er niet jaren op voorhand op is voorbereid?

Jeanne sprak ook het Frans van het hof, niet het Lotharings dialect van haar dorp. En ze kon schrijven. De politieke situatie van toen was even complex als wisselvallig met de Engelsen als kandidaat op de Franse kroon. En ook met de ambitieuze Bourgondiërs die met de Engelsen samenspanden om de gemeenschappelijke Franse vijand klein te krijgen. Maar Jeanne voelde zich kiplekker in deze materie. Dus bij wie ging de jonge herderin van het Lotharingse boerendorpje Domrémy in de leer?

Op zoek naar de echte Jeanne

Kunnen goddelijke stemmen zo’n opleiding vervangen? Maar er bestaan nog andere theorieën die geloofwaardiger zijn. Een hardnekkige hypothese is dat Jeanne misschien een bastaarddochter was, misschien van de Franse koningin Isabella van Beieren en Lodewijk van Orléans, broer van de Franse koning Karel VI. Dit zou verklaren waarom ze de ridderlijke gevechtstechnieken beheerste en de geopolitiek van haar tijd kende.

Werd Jeanne, van jongs af aan door verwanten van de koninklijke familie, voorbereid op een leidende rol bij de bevrijding van het Franse Koninkrijk? De sceptici onder de historici verwerpen deze versie als een late uitvinding uit de negentiende eeuw. Maar daarmee is het mysterie van de echte Jeanne nog niet opgelost.

Dood of levend?

Volgens de officiële versie stierf Jeanne in Rouen op de brandstapel. Sceptici geloven dat ze werd gered wegens haar prinselijke afkomst. Iemand anders werd misschien in haar plaats opgeofferd. In de periode na de terechtstelling doken trouwens verschillende Jeannes op. De meest opvallende was Jeanne des Armoises, ook Claude des Armoises genoemd.

In mei 1436, in Metz, bevestigt de deken van Saint-Thibaud haar aanwezigheid. Dezelfde Jeanne krijgt in 1439 in Orléans een officieel ontvangst van ook de Franse koning zelf. Deze Jeanne/Claude zou trouwen met de ridder Robert des Armoises of Hermoises, waarvan het huis van Vlaamse afkomst was. Hun huwelijksakte meldde voluit de naam van de bruid: ‘Jehanne d’Arcq la Pucelle d’Orléans’.

Grafschrift

Een vreemde melding op een grafschrift bevestigde het huwelijk van deze Claude / Jeanne. Het bevond zich in de kerk van Pulligny, een dorpje in Lotharingen. Het letterlijke opschrift, dat haar overlijden dateert op 4 mei 1449, vertaal ik als volgt: ‘Hier ligt de eerbare Dame Jehanne du Lis La Pucelle de France, dame van Tichemont, die echtgenote was van de nobele heer Robert des Hermoises, ridder van deze plaats, overleden in het jaar duizend CCCC XXXX en VIIII op de dag van 4 mei. God hebbe haar ziel. Amen.‘

Deze grafsteen werd, vreemd genoeg, verwijderd op het einde van de negentiende eeuw. Ook een familiewapen bovenaan het grafschrift werd er toen afgekrabd. Nog een mysterie dat we moeten proberen te verklaren.

De mythe voorbereiden

Na de vijftiende eeuw verdween Jeanne voor lange tijd uit het collectief geheugen van de Fransen. Ze dook slechts terug op in de negentiende eeuw en werd in 1874 zalig verklaard. Dat was niet toevallig vlak na de pijnlijke Franse nederlaag in de Frans-Pruisische oorlog van 1870-1871. Lotharingen, de geboortestreek van Jeanne, kwam samen met de Elzas terug naar het Rijk. De mythe van de Lotharingse Jeanne werd opnieuw geactiveerd om het Franse revanchisme tegen Duitsland aan te wakkeren. De jonge Fransen moesten worden diets gemaakt dat Elzas en Lotharingen Frans bleven. Jeanne d’Arc werd pas in 1920 heilig verklaard. Dat was, ook niet toevallig, na de Franse overwinning in wereldoorlog I en de terugkeer van Lotharingen bij het dierbaar vaderland.

De verwijdering van het grafschrift in de kerk van Pulligny paste perfect in de voorbereiding van de mythe: Jeanne mocht, volgens de Franse jakobijnen van dienst, niet aan de brandstapel zijn ontsnapt. Alle sporen van een ‘Jeanne la Pucelle de France’ overleden achttien jaar na de terechtstelling, moesten voor de eeuwigheid worden weggeveegd.

Robert des Hermoises

Jeanne d’Arc, mythe en geschiedenis