Luctor et Emergo, de wapenspreuk van Zeeland over worstelen om dan te herrijzen, zou ook op Polen kunnen slaan. Het Pools-Litouwse Gemenebest was achtereenvolgens in 1772, 1793 en 1795 opgedeeld tussen Oostenrijk, Pruisen en Rusland. De drie ‘Poolse Delingen’ hadden Polen als staat van de kaart geveegd. Maar de Poolse natie overleefde in haar taal en katholieke geloof. Ze vormt een voorbeeld van een natie die onvermoeibaar naar het staat-worden heeft gestreefd.

Een opstand van de Polen in november 1830 tegen het Russische bewind heeft zelfs indirect België gered. De tsaar moest nu tegen hen de troepen inzetten die hij oorspronkelijk voorzien had om de Belgische Revolutie neer te slaan. En er is nog iets wat Polen en Vlaanderen als naties binnen respectievelijk Rusland en België gemeen hadden. In 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, ‘schonk’ de Duitse bezetter zowel Russisch-Polen als Vlaanderen een universiteit in de eigen taal, respectievelijk in Warschau en Gent. De ‘Polenpolitik’ van de Duitsers vond haast een parallel in de ‘Flamenpolitik’.

‘Wonder van Warschau’

De Poolse nationalisten bleven dromen van de heroprichting van een eigen staat. Twee groepen wedijverden met elkaar om de juiste richting, letterlijk en figuurlijk. Die rond Roman Dmowski wilde Polen uitbreiden naar het westen, met Pommeren, Silezië en Oost-Pruisen erbij als ‘oer-Poolse grond’. Tegenover Dmowski stond maarschalk Jozef Piłsudski (1867-1935) die de grenzen van Polen zo ver mogelijk naar het oosten wilde verleggen.

Nauwelijks heropgericht als staat zag Polen zichzelf al in 1919 verwikkeld in een oorlog met de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek. Het Poolse staatshoofd Piłsudski was in het voorjaar begonnen met het inpalmen van territorium dat ooit nog tot het opgedoekte Gemenebest had toebehoord. De Russen sloegen terug. Lenin, de grondlegger van de Sovjetstaat, droomde er tegelijkertijd van om de vonk van het socialisme via Polen als brug naar het Westen te doen overspringen. De Sovjettroepen belegerden in augustus 1920 Warschau, maar Piłsudski wist hen terug te dringen. Het ‘Wonder van Warschau’ (in het Duits ‘Das Wunder an der Weichsel’, in het Pools ‘Cud nad Wisłą’ naar de gelijknamige rivier) was geschied.

Op 18 maart 1921 ondertekenden Polen en Rusland de Vrede van Riga. Polen had zijn grens naar het oosten kunnen opschuiven en omvatte ook delen van wat tot het huidige Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne behoort. Uiteindelijk zouden de verwikkelingen van de Tweede Wereldoorlog Dmowski postuum gelijk geven. In 1945 werd Polen ten koste van Duitsland westwaarts ‘verplaatst’ tot aan de Oder en de Neiße. Stalin had zijn wil kunnen doordrukken.

Met sterke hand heersen

Piłsudski trok zich in 1923 terug in de villa ‘Milusin’ in Sulejówek bij Warschau. Na een intermezzo van drie jaren greep hij weer de macht om tot aan zijn dood in 1935 met sterke hand over Polen te heersen. De Poolse staat gaf enkele jaren geleden opdracht om op het grondstuk van de villa een Piłsudski-museum op te richten. Het gebouw telt drie ondergrondse verdiepingen waarin het verhaal van Piłsudski en Polen uit de doeken wordt gedaan.

Een deel van de tentoonstelling draagt het opschrift ‘De gevangenschap was deel van de Poolse cultuur’, een citaat van de Poolse staatsman die als nationalist en revolutionair vijf jaar gevangenschap in Siberië uitboette na een aanslag op de tsaar. Stichtend directeur Robert Supeł ziet het museum ook als een ‘plaats van vorming’. Een groot deel van de vroege correspondentie van Piłsudski ontbreekt echter nog. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog had het Rode Leger ze overgebracht naar Moskou waar ze nu nog altijd in het archief rust.

Dit artikel verscheen in Mededelingen 71 van www.advn.be 

Robert Supeł

‘Gevangenschap was deel van de Poolse cultuur’