De ervaren ondernemer Roelof ter Mors kan het niet meer aanzien en maakt zich ongerust zowel over de vrijheid van meningsuiting als het afglijden naar autoritair bestuur. Hoog tijd om te reageren, betoogt hij onderbouwd in zijn boek De macht van burgers. Luc Pauwels sprak met hem.

Regering negeert wil des volks

Het ‘raadgevend referendum’ bestaat in Nederland sinds 2005 en werd nu weer afgeschaft. Hoe moeten we dat begrijpen?

‘Het raadgevend referendum is in Nederland toegepast bij de EU-grondwet en bij het Associatieverdrag met Oekraïne. In beide situaties bleek de bevolking het niet eens te zijn met de door de regering beoogde besluiten. Dit heeft op EU-niveau lastige situaties opgeleverd waarbij de Nederlandse regering zich in bochten moest wringen en uiteindelijk via een ‘omweg’ het beoogde besluit toch werd genomen.’

‘De afschaffing werd in beide Kamers met een nipte meerderheid aangenomen door de coalitiepartijen (‘voorgekookt’) en heeft mijns inziens geen meerderheids-draagvlak onder de bevolking. Ik denk dat we kunnen stellen dat het referendumrecht door de regering van de burgers is afgepakt. Het draagvlak voor overheveling van soevereiniteit en centralisatie van macht naar ‘Europa’ is in Nederland uiterst smal. Dit is echter wel de beleidslijn van de regering.’

‘De regering zit op dit belangrijke terrein dus feitelijk op een koers waarmee de burgers het niet eens zijn (!). Dit spanningsveld kan door het kabinet in het Parlement worden beheerst en ‘omspeeld’ met coalitiediscipline en beïnvloeding, zodat toch de bedoeling kan worden doorgezet. Met een massale openbare wens van de bevolking kan dat niet, de democratie vormt hier voor de regering een risico dat ze wil voorkomen. Ik denk dat we het zo moeten begrijpen.’

Het gelijk van de tegenstemmer

Als je in 2016 tegen het associatieverdrag van Oekraïne met de EU hebt gestemd, knaagt dan vandaag je geweten niet?

‘Nee, het is andersom. Als er verband is tussen het verdrag en de huidige oorlogssituatie dan is het waarschijnlijk, dat het verdrag de oorlog in de hand heeft gewerkt. Van beide kanten. Poetin kan de ‘oprukkende EU/NAVO-combinatie’ niet tolereren en Zelenski voelt zich gesterkt door financiële en militaire steun. Dat zou kunnen knagen aan het geweten van burgers die vóór het verdrag hebben gestemd. Maar ik hoop dat ze daar geen last van hebben, want ze konden dit niet voorzien.’

‘Dat ligt anders voor alle Europese en Amerikaanse regeringsfunctionarissen die dit wel van tevoren konden voorzien en mogelijk zelfs bewust hebben nagestreefd. Ik vind dat het in elk geval indringend zou moeten knagen aan hun geweten dat zij nu verzuimen om te de-escaleren, en in plaats daarvan met een hoop machtsvertoon duizenden jonge Russen en Oekraïners onnodig de dood in jagen en de burgers van de EU-landen opzadelen met economische en maatschappelijke ontwrichting.’

Een onoplosbaar probleem bij volksraadplegingen lijkt me: wie formuleert de vraag/vragen?

‘Dat is inderdaad een lastig vraagstuk. De kunst lijkt mij om de vraagstelling(en) níét te laten opstellen door de betrokkenen mensen en/of overheidsfunctionarissen. Dat moet gebeuren door een multidisciplinair en onafhankelijk klein team van deskundigen in communicatie en psychologie. En de beoogde aanpak moet vooraf worden getest in een burgerpanel.’

Voortgaande ondermijning van democratie

Waaraan zie je dat onze democratie ‘niet meer werkt’?

‘Haha, ik zou bijna zeggen ‘ga er even voor zitten’. Maar in een paar essenties: de uitvoerende macht heeft zich een groot deel van de wet- en regelgevende macht toegeëigend — zowel op nationaal als op internationaal niveau; van ‘burgerbestuur’ is op geen enkele wijze meer sprake; parlementen worden via achterkamertjespolitiek en coalitiedictatuur buitenspel gezet; de regering legt veel te weinig verantwoording af en onttrekt zich zichtbaar aan controle; persvrijheid en vrijheid van meningsuiting worden geleidelijk ingeperkt; belangrijke informatie over beleid en bedoelingen van de regering wordt niet met burgers gedeeld en uit de media gehouden, en de mogelijkheid tot referendum is ingetrokken.’

De nieuwe democratie

Naar nieuwe democratie luidt de ondertitel van uw boek. Is daarmee basisdemocratie bedoeld, als vervanging van de vertegenwoordigende democratie?

‘Het begrip nieuwe democratie bedoel ik ruimer dan bovengenoemde betekenissen. Ik bedoel er in brede, algemene zin mee dat we moeten komen tot herstel van juiste verhoudingen en dialoog tussen burgers als bepalende macht en gekozen bestuurders als uitvoerende macht. Gelet op de internationalisering en de grote diversiteit in machtsinvloeden op dat toneel moeten we voor een nieuwe inrichting van de verhoudingen ‘out-of-the box’ denken. (Sorry voor het cliché, maar toch.)’

‘Bestaande structuren kunnen in de nieuwe orde wellicht op onderdelen blijven functioneren maar moeten worden aangevuld met nieuwe instrumenten en methodes met toepassing in nationale en internationale kwesties. Ik noem dat “Meervoudige Democratie”.’

Wat kunnen we leren van de Zwitserse democratie?

‘Ik heb van de Zwitserse democratie onvoldoende studie gemaakt voor een gedetailleerd antwoord op je vraag. In elk geval kunnen we de voors en tegens leren van het werken met referenda en van het werken in een decentrale bottom-up-structuur van machtsverdeling en besluitvorming. Het kantonsysteem zou wellicht zelfs als voorbeeld kunnen dienen bij een studie naar de vraag of en hoe we van Europa misschien ooit nog een samenhangend en democratisch bestuurd continent kunnen maken.’

Het probleem particratie

Zijn het niet de politieke partijen die de democratie naar hun hand zetten? Maar wie durft voorstellen de partijen af te schaffen of te verbieden?

‘Inderdaad, dat is zo. Verbieden en afschaffen kan natuurlijk niet ineens en zou ook ondemocratisch zijn. Maar ik durf wel voor te stellen om hun rol en invloed in te perken en te veranderen. In de context van de hierboven aangehaalde “nieuwe democratie” nemen we sowieso afstand van de heersende partijpolitiek als leidend principe.’

Sinds de oude Grieken kent iedere democratie het begrip ‘noodtoestand’, waarin de democratie tijdelijk wordt opgeschort. Is dat niet te verkiezen boven de sluipende inperking van onze democratische rechten?

‘Nee nee, niet “opschorten”, want dan ontstaat voor de regeringen een prachtig “controlevacuüm”, een vrije speelruimte, waar ze genadeloos misbruik van zullen maken. Dat zien we immers aan de ‘noodwet-maatregelen’ rondom covid-19 en aan de manier waarop op EU-niveau de democratie wordt omspeeld buiten het zicht van de burgers.

Wij moeten daarentegen “eenvoudig” en beslist geen genoegen nemen met sluipende inperking van democratische rechten, die inderdaad gaande is. Daar moet tegenkracht komen vanuit de burgers. Burgers moeten zich dringend bewust worden van hun macht. Hun volkomen legitieme macht.’

Roelof ter Mors

Roelof ter Mors: ‘Onze democratie is een schijnvertoning geworden’