Britse atleten verbleven tijdens de Olympische Spelen in Antwerpen, precies een eeuw geleden, in het gebouw waar nu het Archief voor Nationale Bewegingen gevestigd is. Ze zullen het alvast aangenamer gehad hebben dan de Oude Grieken in Olympia, waarnaar de moderne uitgave van de Spelen is vernoemd.

De beroemde Zwitserse kunst- en cultuurhistoricus Jacob Burckhardt (1818-1897) heeft enkele bladzijden van zijn monumentale werk Griechische Kulturgeschichte gewijd aan de Olympische Spelen in het Oude Griekenland. Letterlijk schrijft hij: ‘(…) zo was de plaats niet bijzonder goed ingericht; men zat dicht op elkaar en overnachtte in open lucht of in tenten (…) overdag was men vaak zonder beschutting overgeleverd aan de zonnestralen.’[1] Die ontberingen werden echter gecompenseerd door de ‘enorme Gemütsstimmung’, de enorm goede stemming die er heerste door het feesten bij volle maan.

Drijfveer

Ook al was Olympia wegens zijn ligging in de Peloponnesos moeilijk bereikbaar voor de mensen van de oostelijke kant van het Oude Griekenland (dat zich uitstrekte tot de Zwarte Zee en de westkust van het huidige Turkije), toch kwamen er van heinde en verre atleten en ‘prachtig uitgeruste feestelijke gezantschappen’ naartoe.

Het voordeel van Olympia bestond er wel in dat het buiten het machtsbereik van de meest ambitieuze stadsstaten lag en dus neutraal was. Het was de plaats van de ‘allgemeine griechische Publizität’: wie een boodschap aan alle Grieken wilde brengen, moest hier zijn. Vertegenwoordigers van het Griekse geestesleven lieten er zich daarom wat graag zien en lazen er voor uit hun dichterlijke werken. De dichter Pindaros vergaarde roem met zijn ‘epinikia’, hymnen waarin hij de overwinnaars bezong.

Burckhardt schiep het begrip ‘der agonale Mensch’ dat afgeleid is van ‘ἀγωνίᾱ’ (agonia), het Griekse woord voor wedstrijd. Hij noemde ‘das Agonale’ een ‘Triebkraft, die kein anderes Volk kennt’. De grote Nederlandse historicus Johan Huizinga (1872-1945) spreekt in zijn Homo Ludens Burckhardt tegen, als zouden niet ook andere volken en culturen die drijfveer, die ‘verbinding van spel en agonalen strijd’, hebben gekend.[2]

Vorming

De Duitse, naar Amerika uitgeweken klassieke filoloog Werner Jaeger (1888-1961) heeft met Paideia ook een invloedrijk werk gewijd aan de Oude Grieken en meer bepaald aan hun ‘Bildungsideal’, het ideaal van vorming, als fundament van de Europese beschaving. Oorspronkelijk hoorde bij het ideaal van de ‘Agoon’ ook een zekere ‘Seelenbeschaffenheit’, een zielsgesteldheid. Later wordt deze traditie van eenheid lichaam-ziel verdrongen door een ‘Beruftsathletentum’ wat de wijsgeer Xenophanes de klacht over de ‘overschatting van ruwe geestloze “lichaamskracht’’’ zou hebben ontlokt.

Jaeger beroert hier de kern van de ‘Formung des griechischen Menschen’ (zoals de ondertitel van zijn magistrale werk luidt): ‘Op het ogenblik waar de geest als iets aan het lichaam gewoonweg tegengestelds of zelfs vijandelijks ervaren wordt, is het ideaal van de oude agonistiek onherroepelijk vernederd en boet het zijn dominante positie in het Griekse leven in, ook wanneer zij als sport nog eeuwenlang verder bestaat.’[3] De verloren gegane eenheid van lichaam en ziel wijst ons de weg, mijmert Jaeger nog, naar ‘het begrijpen van de menselijke hoogte van het agonale ideaal.’

Triomf

Het Oudgriekse ‘agonia’ is na enige omzwervingen ook in ons huidig taalgebruik terechtgekomen als agonie, wat verwijst naar een doodsstrijd of een toestand van pijn en beklemming. Een pijn zoals ook de twee Italiaanse anarchisten Nicola Sacco en Bartolomeo Vanzetti — valselijk beschuldigd van roofmoord — doormaakten voor ze na een oneerlijk proces op 23 augustus 1929 in Boston (Amerika) naar de elektrische stoel werden geleid. De protestzangeres Joan Baez en de onlangs overleden componist Ennio Morricone (1928-2020) wijdden in 1971 een ontroerend lied aan hen, ‘Here’s to you,’, waarvan de laatste regel luidt: ‘That agony is your triumph’.

[1] Dit citaat en volgende in: Jacob Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte, Band IV, München 1977, p. 105 e.v.

[2] J. Huizinga, Homo Ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur, Haarlem 1940², p. 105 e.v.

[3] Werner Jaeger, Paideia. Die Formung des griechischen Menschen, Berlin/New York 1973, p. 274 e.v.

Sacco en Vanzetti

Van wedstrijd tot doodsstrijd