Wie herinnert zich nog de Witte Mars van 20 oktober 1996 naar aanleiding van de affaire-Dutroux en het fameuze spaghettiarrest? De bezorgde familievaders en -moeders die toen betoogden voor de veiligheid van hun kinderen zijn nu op pensioen. ‘Er moet iets veranderen of het ontploft’, luidde het toen.

Het is niet ontploft, maar is er iets veranderd? Het lamentabele vertoon bij justitie bij de wijze hoe het dossier van islamterrorist Lassoued werd behandeld, geeft de indruk van niet. Maar die indruk klopt niet. Justitie heeft sinds 1996 wel degelijk veranderingen ondergaan in de vorm van moderniseringen, een betere bestaffing en vooral een grotere injectie van belastinggeld.

Justitie wel hervormd, maar niet genoeg

Het justitiebudget bedroeg in 1997 920 miljoen euro en is door de jaren heen geleidelijk opgetrokken naar twee miljard en 135 miljoen euro voor 2024. Meer dan een verdubbeling dus, en een stijging die de inflatie ver overtreft. Per capita is dit 194 euro. Ook de bestaffing nam stevig toe. Volgens professor Samantha Bielen, specialist rechtseconomie, zitten we qua bestaffing van de gerechtelijke diensten zelfs boven het niveau van Frankrijk, een land met een vergelijkbaar rechtssysteem. Ook inzake digitalisering boekt men geleidelijk vooruitgang. Dit mag wel na de afgang met de firma UNISYS, die voor de belastingbetaler een verspilling van maar eventjes 28 miljoen Euro heeft meegebracht.

Hardnekkige kwalen

Hardnekkige kwalen blijven justitie echter teisteren. De ‘verkeerde kast’-blunder met terrorist Lassoued geeft aan dat het met de digitalisering nog niet in orde is. In een normaal bedrijf komen dossiers in een digitaal bestand terecht en worden er geprogrammeerde ‘warnings’ gestuurd als de afhandeling van die dossiers op zich laat wachten. De gerechtelijke achterstand blijft, vooral in het Hof van Beroep van Brussel, beschamend hoog. Daarvoor is België al tweemaal veroordeeld door het Europees Hof van Justitie. De verdeling van de werklast onder magistraten is inefficiënt en ook onrechtvaardig. Jonge magistraten in de rechtbanken van eerste aanleg kreunen onder de toevloed van dossiers en moeten optornen tegen gehaaide en ervaren advocaten.

In de arbeidsrechtbanken en arbeidshoven, daarentegen, is er nog een enkele onverlaat die de bucolische rust af en toe verstoort door een vordering te durven indienen. Bedrijven hebben namelijk liever een schikking in hun conflicten met hun werknemers boven een ellenlange procedure voor deels door vakbonden bemande rechtbanken.

Rechtsstatelijkheid versus justitieel management

Hervormingen in justitie liggen moeilijker dan in om het even welk departement omdat magistraten graag zwaaien met het argument van de rechtsstatelijkheid om hervormingen af te blokken. Een werklastmeting, in om het even welk bedrijf de normaalste zaak van de wereld, stuit bij magistraten op weerstand omdat dit een inbreuk zou zijn op de scheiding der machten. Mobiliteit van magistraten over alle rechtbanken en hoven heen wordt gezien als een aanslag op de onafzetbaarheid van de rechter.

Nochtans, er is geen inhoudelijk beletsel om een (professionele) rechter, benoemd bijvoorbeeld in een overbezette arbeidsrechtbank, over te plaatsen naar een onderbezette rechtbank van eerste aanleg of een hof van beroep. Een korte inwerkingsperiode en opleiding moeten normaal daarvoor volstaan.

Justitie als containerbegrip

Zonder te claimen dat dit een wondermiddel is, moet men durven de bestuursstructuur aan de top van justitie te herdenken. Binnen de organisatie van de federale overheid staat ‘Justitie’ eigenlijk voor een containerbegrip, waarin zeer diverse overheidsfuncties bij elkaar worden gelapt. Binnen justitie moeten we vooral twee belangrijke maar verschillende functies onderscheiden.

Justitie als regelgeving

In ‘Justitie’ zit in de eerste plaats de functie van regelgeving voor de gehele samenleving. ‘Justitie’ omvat de regelgeving over familie en gezin, over contracten, eigendom, aansprakelijkheid, rechtspersonen, ondernemingen, mededinging, arbeidsrecht, strafrecht, enz. In een moderne multidisciplinaire opvatting zijn deze brede regelgevingsdomeinen geen exclusief terrein meer van juristen. Bij familie en gezin roept men best ook de hulp in van rechtssociologen, bij eigendom, contracten, aansprakelijkheid en ondernemingen van rechtseconomen, bij strafrecht van criminologen. Eigenlijk zouden deze regelgevingsdomeinen trans-departementaal moeten zijn en niet het exclusief domein van de minister van Justitie.

Justitie als openbare dienst

In de tweede plaats zit in ‘Justitie’ ook het bestuur en beheer vervat van de gerechtelijke diensten. Dit is in feite een openbare dienst, die je net zoals andere openbare diensten efficiënt moet managen. Onder efficiëntie verstaan we hier dat je met een minimum aan openbare middelen een maximum aan kwantiteit en kwaliteit moet kunnen leveren.

Meermaals heb ik ervoor gepleit dat de minister van Justitie best eens een bedrijfseconoom zou zijn die de principes van efficiënte bedrijfsvoering ook toepast op het justitieel bedrijf. De logica van de bedrijfsvoering slaat hier op het bestuur en beheer van de gerechtelijke diensten, niet op de brede regelgevingsdomeinen die ook in het containerbegrip ‘Justitie’ liggen vervat. Bovendien is het evident dat de principes van rationele bedrijfsvoering in justitie gelimiteerd zijn door de principes van de rechtsstatelijkheid. Principes zoals de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht ten overstaan van de politieke macht, de ‘fair trial’, het ‘due process’, respect voor de privacy en dergelijke meer, moeten uiteraard buiten schot blijven van het justitieel management.

Als er niet meer vaart komt in de hervorming van de Belgische justitie, wordt het misschien aantrekkelijk het bestuur en beheer van rechtbanken en hoven in Vlaanderen aan een Vlaamse justitiemanager toe te vertrouwen.

Samantha Bielen

Justitie: een onhervormbaar monster?